زانیج
وطن مالوف را گویند. (برهان قاطع). وطن را گویند. (فرهنگ جهانگیری ) (آنندراج ). مسقطالراس و مولد و وطن و شهر. (ناظم الاطباء).
زاولانه
بندهای آهنین که در پای بندیان و مردم گریزپای نهند. (شرفنامه منیری ). بندی است از آهن که بر پای ستور و مردم دیوانه و مجرم نهند. (آنندراج ). بند آهنی است که بر پای ستوران و گریزپایان نهند و آن را بترکی بخاو گویند. (برهان قاطع). بند آهن که بر پای کسی نهند و عوام زولانه گویند. (فرهنگ رشیدی ). بندی آهنین بود و یک پاره ،که بر پای زندانیان نهند. (فرهنگ نظام ):
زلفینک او برنهاده دارد
بر گردن هاروت زاولانه .
خسروی .
زامیج
شهری است در ترکستان . (ناظم الاطباء). و گویا این سخن مبنی بر استنباط خطائی است ناشی از آنچه سمعانی درباره زامین (که شهری است در سمرقند) گوید که : گاه بهنگام نسبت زامیجی به تبدیل «ن » به «ج » گویند و گرنه شهری بدین نام در ترکستان وجود نداشته است .
زانطه
شهری است در یوگسلاوی و لشکر عثمانی بسال 1697 در کنار همین شهر از اطریش شکست خورد و پس از این شکست بود که نفوذ دولت عثمانی در بالکان رو به انحطاط نهاد. (از ملحقات منجد اللغه ).
زانو در گل نشستن
کنایت از عاجز بودن از انجام کار یا اثبات مدعائی . کاری از پیش نبردن . پای در گل ماندن:
جبهه عقل و جنون در گرو تسلیم اند
زانوئی نیست که در گل ننشیند اینجا.
ملا قاسم مشهدی (از آنندراج ).
زاولستان
همان زابلستان است . (شرفنامه منیری ) (ناظم الاطباء) (آنندراج ).
بیرونی آرد: اقلیم سوم از مشرق زمین چین آغازد و اندر او دار ملکت چینیان است و میانه مملکت هندوان و تاتنیش و قندهار وزمین سند و شهرهای مولتان و بهاتیه و کرور و کوههای افغانان تا زاولستان و والشتان . (التفهیم ص 199). مولف تاریخ جهانگشا آرد: و زاولستان و غزنین را تاج الدین ایلدوز
بعد از رفتن و آشوبها بگرفت و حکم کرد. (جهانگشای جوینی چ لیدن ج 2 ص 62). حمداللّه مستوفی آرد: بلاد قهستان و نیمروز و زاولستان هفده شهر است و هوای معتدل دارد و حدود آن تا ولایت مفازه و خراسان و ماوراءالنهر و کابل پیوسته است . حقوق دیوانیش داخل مملکت خراسان است و دارالملکش شهر سیستان ، و شهر تون و قاین و خوسف و جنابذاز معظمات بلاد آن . (نزهة القلوب ج 3 ص 143):
پریر قبله احرار زاولستان بود
چنانکه کعبه است امروز اهل ایمان را.
ناصرخسرو.
زاوله
دهی است از بخش گوران شهرستان شاه آباد. واقع در 28هزارگزی شمال باختری گهواره نزدیک پروانه درمنطقه ای کوهستانی و سردسیر. سکنه آن 320 تن مسلمان اند و بزبان کردی و فارسی تکلم میکنند. آب این ده ازرودخانه برشاه تامین میشود و محصول آن غلات ، حبوب ،میوه ، لبنیات ، صیفی ، توتون و شغل اهالی آن زراعت و گله داری است و دارای راه مالرو میباشد. اهالی آن از تیره قلخانی بهرامی هستند و در دو محل بفاصله یک کیلومتر قرار دارد. (از فرهنگ جغرافیائی ایران ج 5).
زاویه ابن منظور
زاویه ای است واقع در خارج قاهره و منسوب به شیخ جمال الدین محمدبن احمدبن منظور متوفی 694 ه' . ق. است . وی امامی زاهد بود و پیروانی داشت و در آن زاویه وفات یافت . این زاویه قبل از اقامت ابن منظور معروف بزاویه شمس الدین کرای بغدادی بود. (از خطط مقریزی ج 4 ص 299). رجوع به زاویه شود.
زاویه جعبری
از زاویه های خارج قاهره و منسوب است به شیخ ابراهیم بن معضادبن شداد جعبری متوفی در 676 ه' . ق. (از خطط مقریزی ج 4 ص 303). سخاوی آرد: جعبری که خود از مشایخ بزرگ و دانشمند متصوفه است در این زاویه مدفون شد و سپس این زاویه مقبره فرزندان وی گردیده . (از تحفة الاحباب چ احمد نشات ص 33 و 34). و رجوع به زاویه شود.
زاویه درگاه
از زاویه های قدیم بیت المقدس (جنب بیمارستان صلاحی ) است و از بناهای میلانه مادر قسطنطین تعمیرکننده کنیسه قیامت است . این زاویه را ملک شهاب الدین غازی فرزندسلطان ابی بکربن ایوب صاحب میافارقین بسال 613 ه' . ق. وقف کرد و در روزگار تسلط فرنگ، بیمارستان شد و اکنون قسمتی از آن جزء کنیسةالدباغه و باقی آن ویران است . (از خطط الشام ج 6 ص 154). رجوع به زاویه شود.
زاویه علائی
از مدرسهای واقع در صحن جامع عتیق و منسوب است بعلاءالدین ضریر. (از خطط مقریزی ج 4 ص 20 و 21). رجوع به زاویه شود.
زاولی
منسوب به شهر زاول ، زابلستانی .
مقامی است در موسیقی و رجوع به آهنگ، در لغت نامه شود. یکی از جمله هفت زبان پارسی که اکنون متروک است . (برهان قاطع) (ناظم الاطباء): فرهنگنویسان ، زبانهای ایرانی ، پهلوی ، دری ، پارسی و سغدی را با لهجه هائی که آنها را متروک خوانده اند: هروی ، سکزی ، زاولی و تعداد آنها را (پس از حذف بجای زبان سریانی که غیر ایرانی بود) به 7 رسانیده دریک ردیف نام برده اند. (از مقدمه برهان قاطع چ دکترمعین ص 30). و در حاشیه ج 2 ص 1001 از کتاب مذکور ذیل زاول آمد: مارکوارت گوید (شهرستانهای ایرانشهر ص 890): در زاولستان لهجه های ایرانی مخصوصی تکلم میشد که آن را زاولی گویند و ما آثاری از آن در دست نداریم .
زاویه ابوالسعود
محل انزواء شیخ ایوب سعودی متوفی 724 ه' . ق. است . وی میگفته که ابی السعودبن ابی العشائر را دید، و در خدمت وی بسلوک گرائیده . (از خطط مقریزی ج 4 ص 303). و رجوع به زاویه شود.
زاویه جعفرآباد
دهی است جزء دهستان خورش رستم بخش شاهرود شهرستان هروآباد. واقع در 27هزارگزی جنوب خاوری هشجن و 24هزارگزی راه شوسه هروآباد به میانه . منطقه آن کوهستانی ، گرمسیر و مالاریائی است و دارای 125 تن سکنه کردی زبان است . آب آن از دو رشته چشمه و رودخانه میانه تامین میشود و محصول آن غلات ، حبوب ، پنبه و سردرختی و شغل اهالی آن زراعت ، گله داری ، کارگری ، صنایع دستی ، جاجیم بافی و راه آن مالرو است . (از فرهنگ جغرافیائی ایران ج 4).
زاویه دمیاطی
زاویه ای است واقع در خارج مصر موسس آن یکی از امیران ملک ظاهر بیبرس بنام عزالدین ایبک دمیاطی صالحی نجمی است و قبر وی نیز در این زاویه است . (از خطط مقریزی ج 4 ص 297). رجوع به زاویه شود.
زاویه عمیان
(یا زاویة العمیان ) قسمتی از مسجد جامع الازهر قاهره که محل اقامت کوران است . در این محل در حدود سیصد تن نابینا که اکثر ایشان محصل علم اند نگاهداری میشوند. (دزی ج 1، زوی ).
زاومه
بنا و گلکار. (آنندراج ).
زاویه ابوالغنائم
خانقاه ابوالغنائم محمدبن الشیخ مزین متوفی در683 ه' . ق. است . وی از مشایخ طریق بوده و درویشان بسیار در این زاویه بخدمت او رسیده اند. این خانقاه اکنون در قاهره موجود و بزاویه ابی الغنائم معروف است . (از تحفة الاحباب و تعلیقات آن کتاب ص 24، 25، 26).
زاویه جمیزه
از مراکز اجتماع صوفیان و واقع است در خارج قاهره . این زاویه راامیر سیف الدین جیزک سلاحداری یکی از امیران ملک منصوربن قلاون در 682 ه' . ق. تاسیس کرد و عده ای از صوفیان را در آن مقیم ساخت . (از خطط مقریزی ج 4 ص 299).
زاویه دهشور
قریه ای است در جیزه مصر و مقابر صحابه که در فتح مصر شهید شده اند در آنجا واقع است . (از ملحقات المنجد).