ذات نیرین
ناقه ذات نیرین ، ناقه کلانسال که در آن بقیه ای باشد. (منتهی الارب ). ناقة ذات انیار. و ابن الاثیر در المرصع گوید: ذات نیرین ، راه پهناور باشد. شاعر گوید:
و قد جاوزتها ذات نیرین سارق
محرمة فیها لوامع تخفق.
(المرصع).
ذاعر
نعت فاعلی از ذعر. خائف . ترسنده .
ترساننده . ترسناک .
ذات شفة
="line-height: 25px;">
متاسفانه نتیجه ای برای جستجوی ذات شفة در لغتنامه دهخدا یافته نشد.
برای جستجوی بهتر:
- در نوشتن املای کلمه خود بیشتر دقت کنید.
- در نوار جستجو بجای حروفی که نمیدانید از خط فاصله (-) استفاده کنید. مانند:( س-ر، یا سر-س-ان)
- در نوار جستجو می توانید ستاره (*) را برای تعداد نا معلومی از حروف بکار برید مانند: نمایشگ*، یا *وستان.
ذات فلس
این صورت با شرحی در المرصعابن الاثیر آمده است و این نسخه چون خطی و منحصر است تکمیل آن میسر نشد. رجوع به فلس در معجم یاقوت شود.
ذات وبر
یقال للرجل اذا تکلم بما ینکر علیه ، جئت بها شعراء و ذات وَبر.
ذاعط
نعت فاعلی از ذعط. موت ذاعِط; مرگ شتاب . موت ذعوط.
ذاکین
قریه ای بجنوب اناردرّه از اعمال فراء.
ذات شل
پشته ای است به دیار غطفان . و بجای لام شل دال هم آمده است . یعنی شَدّ.
ذات قرب
موضعی است . و در آن جنگی بوده است عرب را.
ذات ودقین
صاحب دو جهت . داهیة. درد و سختی . (مهذب الاسماء). ذات وجهین . (المرصع). که گوئی آن دو روی دارد.
ذاکیة
="line-height: 25px;">
متاسفانه نتیجه ای برای جستجوی ذاکیة در لغتنامه دهخدا یافته نشد.
برای جستجوی بهتر:
- در نوشتن املای کلمه خود بیشتر دقت کنید.
- در نوار جستجو بجای حروفی که نمیدانید از خط فاصله (-) استفاده کنید. مانند:( س-ر، یا سر-س-ان)
- در نوار جستجو می توانید ستاره (*) را برای تعداد نا معلومی از حروف بکار برید مانند: نمایشگ*، یا *وستان.
ذات شماص و ملاص
دختر نرم اندام ، شوخ بی باکانه پیش آینده . در فارسی ، مثل عروس قلندرها گویند.
ذات قرنین
لقب مادر حرث اعرج غسانی است . (المرصع). و او را ذات القرطین نیز نامند.
ذاتی
منسوب به ذات . گوهری ، گهری . جبلی . غریزی . طبیعی . فطری . جوهری : مقابل عرضی . عارضی : حسن و قبح اشیاء ذاتی نیست . اصلی . ذاتی بیاءِ النّسبة عندالمنطقیین یطلق بالاشتراک علی معان : منها یقال الذّاتی لکل ّ شی ما یخصّه و یُمیزه عن جمیع ما عداه . و قیل ذات الشی نفسه و عینه و هو لایشتمل العرض والفرق بین الذّات و الشخص ان ّ الذّات اعم ّ من الشخص لان ّ الذّات یُطلق علی الجسم و غیره . و الشخص لایطلق الاّ علی الجسم . هکذا فی الجرجانی . منها فی کتاب ایساغوجی فانّه یطلق فی هذا المقام علی جزءِ الماهیّة و المقصود به الجزء المفرد المحمول علی الماهیّةو هو منحصر فی الجنس و الفصل و ربّما یطلق علی ما لیس بخارج و هذا اعم ّ من الاوّل لتناوله نفس الماهیة وجزئها. و التسمیة علی الاول ظاهرة و علی الثّانی اصطلاحیّة محضة. و الخارج عن الماهیّة یسمّی عَرَضیّاً. و ربّما یطلق الذّاتی علی الجزء مطلقاً، سواء کان محمولاً علی الماهیة او لم یکن کالواحد للثلاثة ثم ّ انَهم ذکروا للذاتی خواصاً ثلاثاً. الاولی ان یمتنع رفعه عن الماهیّة بمعنی انّه اذا تصوّر الّذاتی و تصوّر معه الماهیّة امتنع الحکم بسلبه عنها بل لابدّ من ان یحکم بثبوته لها. الثّانیة ان یجب اثباته للماهیّة علی معنی انّه لایمکن تصوّرالماهیّة الاّ مع تصوّره موصوفة به . ای مع التّصدیق بثبوته لها. و هی اخص ّ من الاولی . لانّه اذا کان تصورالماهیّة بکنهها مستلزماً لتصوّرالتّصدیق بثبوته لها کان تصوّرهما معاً مستلزماً لذلک التّصدیق کلیّاً بدون العکس . اذا لایلزم من کون التّصورین کافیین فی الحکم بالثبوت ان یکون احدهما کافیاً مع ذلک . و هاتان الخاصّتان لیستا خاصّتین مطلقتین لان ّ الاولی تشتمل اللّوازم البینة بالمعنی الاعم ّ و الثّانیة بالمعنی الاخص ّ. الثّالثة و هی خاصة مطلقة لایشارک الذّاتی فیها العرضی ّ اللاّزم . و هی ان یتقدّم علی الماهیّة فی الوجودین الخارجی ّ و الذّهنی ّ بمعنی ان الذاتی و الماهیة اذا وجدا باحدالوجودین ، کان وجودالذاتی متقدّماً علیها بالذّات . ای العقل یحکم بانّه وجد الذّاتی اوّلاً فوجدت الماهیة و کذا فی العدمیّین . لکن ّ التقدّم فی الوجود بالنّسبة الی جمیعالاجزاء. و فی العدم بالقیاس الی جزء واحد. فان قیل هذه الخاصة تنافی ماحکموا به من ان ّ الذّاتی متّحد مع الماهیة فی الجعل و الوجود لاستحالة ان یکون المتقدّم فی الوجود متّحداً فیه مع المتاخر عنه و تنافی صحة حمل الذّاتی علی الماهیة لامتناع حمل احدالمتغایرین فی الوجود علی الاًّخر و یستلزم ان یکون کل مرکب فی العقل مرکباً فی الخارج مع انهم صرحوا بخلافها، قلنا ما ذکرناه خاصّة للجزء مطلقاً فانّه اینما کان جزء کان متقدّماً فی الوجود و العدم هناک ، فالجزء العقلی متقدّم علی الماهیة فی العقل لا فی الوجود و لا فی الخارج . فلایلزم شی ممّا ذکرتموه . فاذا ارید تمیزه ایضاً عن الجزء الخارجی زید الحمل علی اعتبارالتقدم المذکور لیمتاز به عنه ایضاً. و هذه الخواص ّ انّما توجد للذاتی اذا خطر بالبال مع ما له الذّاتی . لا بمعنی انّه لاتکون ثابتة للذاتی الاّ عندالاخطار بالبال . فربّما لاتکون الماهیة و ذاتیاتها معلومة. و تلک الخاصیات ثابتة لهافضلاً عن اخطارها بالبال بل بمعنی انها انما یعلم ثبوتها للذاتیات اذا کانت مخطرة بالبال و الشی خاطر بالبال ایضاً. کذا قیل . و قد یعرف الذّاتی ای الجزء مطلقاً بما لایصح توهمه مرفوعاً مع بقاءِ الماهیة کالواحد للثلاثة اذ لایمکن ان یتوهّم ارتفاعه مع بقاءِ ماهیةالثلاثة بخلاف وصف الفردیة. اذ یمکن ان یتوهّم ارتفاعها عنها مع بقائها. نعم یمتنع ارتفاعها مع بقاء ماهیة الثلاثة موجودة. فالحال هیهنا المتصوّر فقط. و هناک التصوّر و المتصور معاً. و السرّ فی ذلک ان ّ ارتفاع الجزء هو بعینه ارتفاع الکل لا انّه ارتفاع آخر و من المستحیل ان یتصور انفکاک الشی عن نفسه . بخلاف ارتفاع اللوازم . فانّه مغایر لارتفاع الماهیة تابع له . فامکن تصورالانفکاک بینهما مع استحالته . و کذا ارتفاع الماهیة مغایر لارتفاعها مستتبع له فجاز ان یتصور انفکاک احدهما عن الاًّخر. و یقال ایضاً الذّاتی ما لایحتاج الی علة خارجة عن علّةالذّات بخلاف العرضی فانّه محتاج الی الذات و هی خارجة عن علتها. کالزوجیة للاربعة المحتاجه الی ذات الاربعة. و یقال ایضاً هو ما لاتحتاج الماهیة فی اتصافها به الی علة مغایرة لذاتها. فان السواد لون لذاته لابشی آخر یجعله لوناً. و هذه خاصة اضافیّة لان ّ لوازم الماهیة کذلک . فان ّ الثلاثة فردٌ فی حدّ ذاته لابشی آخر یجعلها متصفة بالفردیّة. هذا کله خلاصة ما فی شرح المطالع. و ما حققّه السیدالشریف فی حاشیته ، و ذکر فی العضدی ان ّ الذّاتی ما لایتصور فهم الذّات قبل فهمه و قال السیدالشریف فی حاشیته ماخذه هو ما قیل من ان الجزء لایمکن توهم ارتفاعه مع بقاءِ الماهیة بخلاف اللازم . اذ قد یتصوّر ارتفاعه مع بقائهافمعناه ان ّ الذّاتی محمول لایمکن ان یتصوّر کون الذّات مفهوماً حاصلاً فی العقل بالکنه . و لایکون هو بعد حاصلاً فیه . و هذا التعریف یتناول نفس الماهیة. اذ یستحیل تصور ثبوتها عقلاً قبل ثبوتها فیه و الجزء المحمول ، اذ یمتنع تصور ثبوت الذات فی العقل . و هو معنی کونه مفهوماً قبل ثبوته فیه ای مع ارتفاعه عنه . ثم قال صاحب العضدی : و قد یعرف الذّاتی بانه غیر معلّل . قال المحقّق التفتازانی ای ثبوته للذّات لایکون لعِلّة. لانّه امّا نفس الذّات او الجزء المتقدم بخلاف العرضی . فانّه ان کان عَرضاً ذاتیاً اوّلیاً یعلّل بالذّات لامحالة، کزوجیة الاربعة و الاّ فبالوسائط، کالضحک الانسان لتعجّبه . و ما یقال انّه ان کان لازماً بیناً یعلّل بالذّات و الاّ فبالوسائط، اّنما یصح لو ارید العلّةفی التصدیق. و لو ارید ذلک انتقض باللوازم البینة. فان ّ التصدیق بثبوتها للملزومات لایعلّل بشی اصلاً. نعم یشکل ما ذکر بما اطبق المنطقیون من ان ّ حمل الاجناس العالیة علی الانواع انّما هو بواسطة المتوسطات . و حمل المتوسطات بواسطة السوافل . حتّی صرّح ابن سینا ان ّالجسمیة للانسان معلّلة بحیوانیته - انتهی . و مرجع هذا التعریف الی ما مرّ سابقاً من ان ّ الذاتی ما لایحتاج الی علّة خارجةٍ عن علّةالذات . کما لایخفی . ثم قال صاحب العضدی ; و قد یعرف الذاتی بالترتّب العقلی . و هو الّذی یتقدّم علی الذات فی التعقل - انتهی . و ذلک لانّهما فی الوجود واحد لااثنینیة اصلاً فلاتقدّم . و هذاالتفسیر مختص بجزء الماهیة و الاولان یعمان نفس الماهیة ایضاً و حقیقةالتعریفین الاخیرین یرجع الی الاول و هو مالایتصور فهم الذات قبل فهمه . لان عدم تعلیل الذاتی مبنی علی انه لایمکن فهم الذات قبل فهمه بل بالعکس . و التقدم فی التعقل مستلزم لذلک و ان لم یکن مبنیاً علیه . کذا ذکر المحقق التفتازانی فی حاشیته و منها فی غیر کتاب ایساغوجی . قال شارح المطالع و السید الشریف ما حاصله ان ّ للذّاتی معان آخر فی غیر کتاب ایساغوجی یقال علیها بالاشتراک . و هی علی کثرتها ترجع الی اربعة اقسام . الاوّل ; ما یتعلّق بالمحمول و هو اربعة: الاوّل المحمول الذی یمتنع انفکاکه عن الشی و یندرج فیه الذاتیات و لوازم الماهیة بینة کانت او غیر بینة ولوازم الوجود کالسواد للحَبَشی . و الثانی الذی یمتنعانفکاکه عن ماهیة الشی . و یندرج فیه الثلاثة الاوّل فقط. فهو اخص من الاوّل . و الثالث ما یمتنع رفعه عن الماهیة بالمعنی المذکور سابقاً فی خواص الذاتیات . فهویختص بالذاتیات و اللوازم البینة بالمعنی الاعم . فهواخص من الثانی . فان من المعلوم ان ّ مایمتنع رفعه عن الماهیة فی الذهن بل یجب اثباته لها عند تصوّرهما کان الحکم بینهما من قبیل الاوّلیات فلابدّ ان یمتنع انفکاکه عنها فی نفس الامر. و الاّ ارتفع الوثوق عن البدیهیات و لیس کلما یمتنع انفکاکه عن ماهیةالشی یجب ان یمتنع رفعه عنها فی الذهن ، لجواز ان لایکون ذلک الامتناع معلوماً لنا کما فی تساوی الزّوایا الثلاث لقائمتین فی المثلث . و الرابع مایجب اثباته للماهیة. و قد عرفت معناه ایضاً. فهو یختص ّ بالذاتیات و اللوازم البینة بالمعنی الاخص فکل ّ من هذه الثلاثة الاخیرة اخص مما قبله . و الثانی ما یتعلق بالحمل . و هو ثمانیة: الاوّل ان یکون الموضوع مستحقاً للموضوعیة. کقولنا الانسان کاتب . فیقال له حمل ذاتی . و لمقابله حمل عَرَضی . والثانی ان یکون المحمول اعم من الموضوع . و بازائه الحمل العَرَضی . فالمحمول فی مثل قولنا الکاتب بالفعل انسان ذاتی بهذا المعنی [ و ] عَرَضی بالمعنی الاول لان الوصف و ان کان اخص ّ لیس مستحقاً ان یکون موضوعاًللذاتی . و الثالث ان یکون المحمول حاصلاً بالحقیقته ،ای محمولاً علیه بالمواطاءة و الاشتقاق حمل عَرَضی . ومنهم من فسّر الحاصل للموضوع بالحقیقة بما یکون قائماً به حقیقة. سواء کان حاصلاً له بمقتضی طبعه او لقاسر: کقولنا: لا الحجر متحرک الی تحت او الی فوق و ما لیس کذلک فحمله عَرَضی . کقولنا جالس السفینة متحرک . فان الحرکة لیست قائمة به حقیقة بل بالسفینة. و هذا اشهر استعمالاً حیث یقال للساکن فی السفینة المتحرّکةانّه متحرّک بالعَرَض لا بالذات . و الرابع ان یحصل لموضوعه باقتضاء. طبعه ، کقولنا الحجر متحرک الی اسفل و ما لیس باقتضاء طبعالموضوع عَرَضی . و الخامس ان یکون دائم الثبوت للموضوع . و ما لایدوم عَرَضی . و السادس ان یحصل لموضوعه بلاواسطة و فی مقابله العَرَضی . و السابع ان یکون مقوماً لموضوعه و عکسه عرضی . والثامن ان یلحق لا لامر اعم ّ او اخص ّ. و یسمّی فی کتاب البرهان عرضاً ذاتیاً سواء کان لاحقاً بلاواسطة او بواسطة امرُ مساو و مایلحق بالامر الاخص ّ او الاعم عَرَضی . اعلم ان ّ حمل الواحد قد یکون ذاتیاً باعتبار و عرضیاً باعتبار آخر. فتامل فی الاقسام الثمانیة و کیفیة اجتماعها و افتراقها. و الثالث ما یتعلق بالسبب فیقال لایجاب السبب للمُسبب انّه ذاتی اذا ترتب علیه دائماً کالذبح للموت . او اکثریاً کشُرب السقمونیا للاسهال . و عَرَضی ان کان الترتُب اقلیاً کلمعان البرق للعثور علی المطر. و الرابع مایتعلّق بالوجود، فالموجود ان کان قائماً بذاته یقال انّه موجود بذاته کالجوهر و ان کان قائما بغیره ، یقال انّه موجود بالعَرَض . کالعرض .
کلی را چنانکه گفته اند، شایستگی آن باشد که محمول باشد بر موضوعی ، و چون نگاه کنند حال او به نسبت با آن موضوع از سه وجه خالی نتواند بود: یا تمامی ماهیت آن موضوع باشد، مانند انسان به نسبت با زید و عمرو و یا ضاحک به نسبت با این ضاحک و آن ضاحک . چه مفهوم این ضاحک و آن ضاحک را بیرون معنی ضاحک ماهیتی و حقیقتی نیست ، و اختلاف میان هر دو که لفظ این و آن دال ّ است بر آن ، نه اختلافی است که بسبب آن در تصور حقیقت تفاوتی افتد و یا داخل بود در ماهیت آن موضوع ، مانند لون به نسبت با سواد، چه ماهیت سواد لون تنها نیست بل بیرون معنی لونیت که با دیگر رنگها در آن اشتراک دارد، خصوصیتی دیگر هست که با آن از دیگر رنگها ممتاز شده است . و سواد سواد به این دو معنی است که مقارن یکدیگرند، پس هر یک از این دو معنی داخل باشند در ماهیت سواد، و این قسم جز در موضوعاتی که در مفهوم آن ترکیب ذهنی باشد معقول نبود. و یا خارج بود از ماهیت آن موضوع مانند اسود به نسبت با ضاحک . چه آنجا که گوئی : این ضاحک اسود است ، مفهوم از اسود نه تمام ماهیت ضاحک است ، و نه داخل در آن ماهیت ، بلکه خارج بود از آن ماهیت . و قسم اول و دوم در این اشتراک دارند که ماهیت موضوع را با آن دو قسم قوام تواند بود، پس مقوم موضوع باشند و به این اعتبار هر دو قسم را ذاتی خوانند. و ذاتی در این اصطلاح منسوب نیست با ذات ، چه به یک وجه خود عین ذات است وعین ذات منسوب نتواند بود با خود. (اساس الاقتباس ص 21). ذاتی یا تمامی ماهیت است ، یا جزو ماهیت . و جزو ماهیت دوگونه بود. یا جزوی بود خاص بماهیت آن موضوع که ذاتی به اضافت با او ذاتی است ، یا نبود، بلکه همان جزو جزو ماهیت موضوعی دیگر باشد. مثلاً سواد را لون ذاتی است و غیر او را با او در آن شرکت است ، چه بیاض نیز هم لون است و هم سواد را بیرون لون خصوصیتی دیگر است داخل در مفهوم او که غیر او را نیست تا او به آن از دیگر الوان ممتاز شده است ، و آن جزو خاص بود، و از حال لغات معلوم است که آنکس که چیزی را نشناسد،و طلب تصوّر حقیقت آن چیز کند، سوال از آن بلفظ; چیست کند، و بتازی ما هو گویند، که ماهیت از این لفظ گرفته اند. و چون اصلی حقیقت متصور بود، و امتیاز از اشتباه حاصل نشده ، سوال از آن بلفظ; کدام است کنند،و بتازی ای ُ شی هُوَ گویند، و یا ای ّ ما هُوَ. و ظاهر شد که حقیقت سواد بی تصور لونیت تصور نتوان کرد وامتیاز او از دیگر الوان جز بتصور آن معنی خاص که گفتیم صورت نبندد، پس جزو ماهیت یا مقول در جواب ما هو بود یا مقول در جواب ای ّ شی ٌ هُوَ و تمام ماهیت خود عین جواب ما هو است . پس ذاتی به این اعتبار دو قسم شود: مقول در جواب ما هو و مقول در جواب ای ّ شی هو. (اساس الاقتباس ص 22).
ذات کهف
کوهی است نزدیک ضریّة و بدانجا بنویربوع را با جیش منذربن ماءالسماء جنگی روی داد و غلبه بنویربوع را بود. جریر گوید:
هم ملکوا الملوک بذات کهف
هم منعوامن الیمن الکلابا.
(از المرصع).
ذافنبداس
(معرب ، اِ) داود انطاکی در تذکره گوید: آن را به مغرب مازریون گویند و هم مازره نامند. و آن گیاهی است با برگهای پهن و گلی سپید و حبی خردتر از حب غار و ساق آن گوئی چیزی است میانه زیتون و غار (یعنی شباهت به این هر دو دارد) وپوستی سخت و سیاه بر روی شاخهای طری و لطیف الملمس کشیده با طعمی حادّ و زبان گز و در لبنان و بلاد مغرب بسیار روید و گاه چیدن و باز کردن (قطف ) ثمر آن بماه حزیران بود. و آن گرم و خشک است در آخر درجه سیم . ومحلل و مقطع و مخرج کیموسات لزجه و مفتح سده هاست . وآن را چون از خارج استعمال کنند مسقط خشک ریشه های لزجه و ثآلیل باشد و آثار را از قبیل خالها و خجک ها بزداید و بیشتر طبیبان از استعمال داخلی آن پرهیز کنند، چه آن داروئی محرق و مقطع است و مصلح آن نشاسته و کتیرا باشد و شربت آن تا سه قیراط و بدل آن دو برابرآن مازریون است - انتهی . و صاحب برهان قاطع این نام را ذاقنوبداس بکسر قاف و نون بواو رسیده و کسر بای ابجد و دال بی نقطه به الف کشیده و بسین مهمله زده ضبط کرده است و گوید لغتی است یونانی یعنی مانند غار و آن داروئی است و گویند نوعی از مازریون است و برگ آن پهن میباشد. رجوع به ذافنی ویداس و ذافنوبداس شود.
ذالغ
مرد بدخنده
امری ذالغ; کاری بی فائده ، امری مُتذلغ.