لغت‌نامه دهخدا | کلماتی که با 'ه' شروع می شوند

گیاه خشک .

جای بی گیاه . (اقرب الموارد) (ناظم الاطباء).

سیاه گشته متغیر. البالی المسودُ المتغیر من ثمر و شجر و غیرهما. (ناظم الاطباء) (اقرب الموارد) (معجم متن اللغة).

ثوب هامد; جامه ای که در صورت ظاهر بی عیب باشد، ولی چون دست بر وی زنند از بسیاری کهنگی از هم پاشیده شود. (ناظم الاطباء) (المنجد).

الرماد الهامد; البالی المتلبد بعضه علی بعض . (اقرب الموارد) (معجم متن اللغه ). ج ، هوامد.

گوارنده . هضم کننده طعام . (ناظم الاطباء).

شکننده . اینکه میگویند که این طعام هاضم است ، یعنی شکننده و ریزنده است در معده . (آنندراج ).

(اصطلاح پزشکی ) در اصطلاح پزشکان ، داروئی است که جهت سرعت انضاج در غذا هنگام انجام عمل حرارت غریزی مفید باشد. (کشاف اصطلاحات الفنون ). چیزی که برای هضم غذا مفید باشد. (قانون ابوعلی ، کتاب دوم ص 149). آنچه طعام بگوارد. (تحفه حکیم مومن ). آنچه اعانه طبیعت بر طبخ و گذرانیدن غذا و خلط کند و سبب قبول هضم او شود، مثل مصطکا.

آبی که در آن نرمی و رخاوت باشد. (منتهی الارب ).
-شی هاضم ; آنچه که در وی نرمی و رخاوت باشد. (از اقرب الموارد) (ناظم الاطباء).

موش نر. (منتهی الارب ) (ناظم الاطباء). الذکر من الفار. (اقرب الموارد).

خالدی . در قرن نهم ق.م . در ناحیه وان دولتی تشکیل شد به نام هالدیا (خالدی ) که آشوریان آنها را اوراتو و اوراشطو می گفتند و در عبری اراراط نامند و یونانیان الارودی و خالدوی و خالدایوی ذکر کنند. این دولت تا قرن ششم ق . م . باقی بود. بعد از آنکه ارامنه پیدا شدند خالدی ها پراکنده شده به کوهستانها رفتند . در نواحی شمال دریاچه وان آثار این قوم موجود است و در نزدیکی طرابوزان نقطه ای به اسم خالدیا در عهد دولت بیزانس بوده و شهر خلاط [ اخلاط] نیز حاکی از نام آنان است ، حتی در طرف قفقاز هم نام این طایفه هست و سنگ معروف کِلَه شین در مرز ایران از این دولت است . (کرد وپیوستگی نژادی و تاریخی او تالیف رشیدیاسمی ص 92).

نام قدیم یکی از ایالات آسیای صغیر که مدتی جزو قلمرو اشکانیان بوده است . (ایران باستان تالیف حسن پیرنیا، ج 2 ص 1099).

آم دبیره . یکی از خطوط هفتگانه ایرانیان پیش از اسلام است . حروف الفبای این خط به موجب آثاری که در دست است از خطهای دیگر ایران کمتر بوده و طبق تصریح ابن ندیم سی و سه حرف بوده است ، زیرا صداهائی را که دارای مخرج مشترک هستند با یک حرف مینوشتند. مثلاً: برای نوشتن ، ءِ، اَ، آ، ه' و خ یک حرف به کار میرفته است این خط را ابن ندیم کتابت الرسائل یا نامه دبیریه ذکر کرده است . هام دبیریه خط اداری و حکومتی و عمومی بوده . ابن ندیم راجع به آن مینویسد: «و هی لسائر اصناف المملکة خلا الملوک ». این خط با بیست وهشت شیوه نوشته میشده و در زمان آذرخور که حمزه اصفهانی از او نقل کرده است نام بسیاری از آن شیوه ها فراموش شده و فقط چند شیوه از آنها باقی مانده بوده است که عبارتند از:
داد دبیره ، برای احکام دادگستری . شهر آمار دبیره ، برای حساب های شهر. گنج آمار دبیره ، برای حسابهای خزانه . کده آمار دبیره ، برای حسابهای کشور. آخور آمار دبیره ، برای حسابهای اصطبلهای شاهی . آتشان آمار دبیره ، برای حسابهای آتش . روانگان آمار دبیره ، برای حسابهای اوقاف . (الفهرست ص 21) (ایران کوده شماره 8 ص 136).

مونث هاضم . هضم کننده طعام . گوارنده .

(اِ) یکی از هشت خادم نفس نباتی است که غذا را می پزد:
نشان هاضمه طباخ و نام دافعه کناس
کز اینها قوت افزاید برای قوت چار ارکان .

ناصرخسرو.

به هندی فیل است . (تحفه حکیم مومن ).

لاغر. سبک اندام . واحدالهوالس . (از اقرب الموارد) (المنجد) (منتهی الارب ). رجوع به هوالس شود.

نام شهری است درانگلستان به مساحت 220 میل مربع. در جنوب ایالت یورک شایر در 191 میلی شمال غربی لندن و 8 میلی جنوب غربی برادفورد قرار گرفته ، جمعیت آن مطابق سرشماری سال 1951 م . 98404 تن است . این شهر دارای معادن زغال سنگ و آهن و مرکز منسوجات نخی و پشمی است کارخانه های بسیاری در آن وجود دارد. (دایرة المعارف بریتانیکا).

گوارشن . حاطوم . گوارش . (دهار). جوارشن . (نشوء اللغة العربیة).

داروی گوارش . آنچه طعام بگوارد.

شیر بیشه . اسد. هاصر.

(ص ) صرف کننده مال . (منتهی الارب ) (از اقرب الموارد) (ناظم الاطباء).

فروهشته شکم . (منتهی الارب ) (ناظم الاطباء). المسترخی البطن . (اقرب الموارد) (معجم متن اللغة).

کشت درهم پیچیده . (منتهی الارب ) (آنندراج ). الزرع الملتف . (معجم متن اللغة).

از شهرهای عمده و مرکز ساتراپی «کاری » یا «کاریه » (آسیای صغیر) و مسقطالراس هرودت مورخ یونانی است . این شهر جزو مستملکات ایران و مستعمرات یونانیها در آسیای صغیر بود. برای اطلاع بیشتر رجوع به فهرست ایران باستان تالیف حسن پیرنیا شود.

ابر نیک روان بسیارباران . (ناظم الاطباء) (منتهی الارب ). السحاب السیال . (اقرب الموارد) (معجم متن اللغة).

قریه ای است در سه فرسخی جعفری نزدیک سامراء، پائین تکریت و پائین تر از هاطری دوراعلی معروف به ضربة واقعشده . بیشتر مردمش یهودی هستند و امروز هم (قرن هفتم هجری ) جمله «مثل یهود هاطری میمانی » در بین مردم بغداد ضرب المثل است . (از معجم البلدان چ 2 ج 2 ص 389).

الکن و آنکه در حرف زدن زبانش میگیرد. (برهان ) (ناظم الاطباء). جهانگیری نویسد: هاکره و هاکله ، کسی را گویند که در سخن گفتن زبانش میگرفته باشد و آن را به تازی الکن خوانند. مولف تاریخ معجم نظم نموده:
به دور معدلتش رهزنان و دزد از بیم
شدند هاکره از کاف کاروان گفتن .
رشیدی گوید: «لیکن در دیوان سوزنی این بیت یافته شد بر این وجه:
ز عین عدلش زای زبان دزد براه
چو ها گره شود از کاف کاروان گفتن .
و بر این تقدیر دو کلمه است : ها، جداست و گره جداست ». هدایت در مقدمه انجمن آرا نویسد: «در فرهنگ جهانگیری آورده که «هاکره » به معنی الکن و کسی که زبانش گرفتگی دارد، و برهان هم به وی اقتفا کرده معلوم شد رشیدی نلغزیده معنی شعر را درست دانسته است . شعر از سوزنی و بر این وجه است : (عین شعر را که رشیدی آورده نقل میکند) و خبط کرده . جهانگیری و برهان هاکره را که دو کلمه و «ها» جدا و «گره » جداست ، یک کلمه شمرده به معنی الکن دانسته اند».سعید نفیسی پس از ذکر بیت مذکور نوشته است (درباره چند لغت پارسی در «یادنامه پورداود» ج 1 صص 229 - 230): «اما این بیت در تاریخ معجم نیست و پیداست از کسی است که همین اشتباه عجیب فرهنگنویسان را به یاد داشته و این بیت را به همین نیّت که «هاکره » را به معنی «الکن » بیاورد سروده است . بیتی که در تاریخ معجم (چ تهران 1318 ه' . ق. ص 16) آمده این شعر سوزنی است که گوید:
ز «عین » عدلش «زای » زبان دزد براه
چو «ها» گره شود از «کاف » کاروان گفتن .
و پیداست مرادسوزنی این است که زبان دزد که مانند «زای » حروف الفباست ، یعنی تیزی و برندگی دارد، از «عین » حرف اول عدل ممدوح ، یعنی از بیم عدل او، مانند «ها» که در شکل چون گره نوشته میشود، گفتن «کاف » اول لفظ کاروان گره میخورد، یعنی کند و ناتوان میشود. در این بیت ، فرهنگنویسان نادان «ها گره » را یک کلمه خوانده و «هاکره »پنداشته و به معنی الکن گرفته و بعد به قاعده تبدیل مخرجها در زبان فارسی که «را» به «لام » بدل میشود ضبط دیگری از این کلمه به صورت «هاکله » هم تراشیده اند». هرچند اعتراضات مزبور در مورد اشتباه فرهنگنویسان در بیت سوزنی وارد است ، ولی «هاکره » و «هاکله » به معنی الکن را آنان از خود نتراشیده اند، بلکه ایشان که در هندوستان میزیسته اند این کلمات را در آن کشور شنیده و ضبط کرده اند. در زبان هندی هاکله ، هکلا alkah به معنی لکنت و الکن آمده ، هکلاپن napalkah به معنی لکنت و هکلانا a
nalkah به معنی لکنت داشتن است . در زبان اردو نیز این کلمات به همین معانی آمده ، و تبدیل لام به را هم معهود است . (حاشیه برهان قاطع چ معین ج 4 ص 2308).

مرد خروشنده از ناشکیبائی . نیک ناشکیبا. فی الحدیث : من شر ما اوتی العبد شح هالع و جبن خالع; ای شح یجزع فیه العبد و یحزن . (منتهی الارب ) (ناظم الاطباء). جزوع . (معجم متن اللغة). شح هالع; محزن . (اقرب الموارد).

شتر مرغ رمنده و درگذرنده . (منتهی الارب ) (ناظم الاطباء). النعام السریع فی مضیه . (اقرب الموارد). ج ، هَوالِع.

اکلیل الملک . (تحفه حکیم مومن ). رجوع به اکلیل الملک شود.

(از: هام (= هم ) + راه ، مزید همراه ) به معنی همراه . رفیق. رفیق راه . رفیق سفر. (از برهان ) (از فرهنگ نظام ) (از ناظم الاطباء):
سگ و گربه همسایه و هامراه
به دزدی شب و روز پویان به راه .

فردوسی (شاهنامه چ بروخیم ج 7 ص 226).

صورتی دیگر ازکلمه هاکره و بهمان معنی است . رجوع به هاکره شود.