متن
ترجمه آیتی
ترجمه شهیدی
ترجمه معادیخواه
تفسیر منهاج البرائه خویی
تفسیر ابن ابی الحدید
تفسیر ابن میثم
[ 501 ]
100 امام ( ع ) فرمود :
لَقَدْ عُلِّقَ بِنِيَاطِ هَذَا اَلْإِنْسَانِ بَضْعَةٌ هِيَ أَعْجَبُ مَا فِيهِ وَ هُوَ اَلْقَلْبُ وَ ذَلِكَ أَنَّ لَهُ مَوَادَّ مِنَ اَلْحِكْمَةِ وَ أَضْدَاداً مِنْ خِلاَفِهَا فَإِنْ سَنَحَ لَهُ اَلرَّجَاءُ أَذَلَّهُ اَلطَّمَعُ وَ إِنْ هَاجَ بِهِ اَلطَّمَعُ أَهْلَكَهُ اَلْحِرْصُ وَ إِنْ مَلَكَهُ اَلْيَأْسُ قَتَلَهُ اَلْأَسَفُ وَ إِنْ عَرَضَ لَهُ اَلْغَضَبُ اِشْتَدَّ بِهِ اَلْغَيْظُ وَ إِنْ أَسْعَدَهُ اَلرِّضَا نَسِيَ اَلتَّحَفُّظَ وَ إِنْ غَالَهُ اَلْخَوْفُ شَغَلَهُ اَلْحَذَرُ وَ إِنِ اِتَّسَعَ لَهُ اَلْأَمْنُ اِسْتَلَبَتْهُ اَلْغِرَّةُ وَ إِنْ أَصَابَتْهُ مُصِيبَةٌ فَضَحَهُ اَلْجَزَعُ وَ إِنْ أَفَادَ مَالاً أَطْغَاهُ اَلْغِنَى وَ إِنْ عَضَّتْهُ اَلْفَاقَةُ شَغَلَهُ اَلْبَلاَءُ وَ إِنْ جَهَدَهُ اَلْجُوعُ قَعَدَ بِهِ اَلضَّعْفُ وَ إِنْ أَفْرَطَ بِهِ اَلشِّبَعُ كَظَّتْهُ اَلْبِطْنَةُ فَكُلُّ تَقْصِيرٍ بِهِ مُضِرٌّ وَ كُلُّ إِفْرَاطٍ لَهُ مُفْسِدٌ نياط : رگى كه دل به آن آويخته است غاله : ناگهانى او را گرفت « به يكى از رگهاى بدن اين انسان پاره گوشتى آويخته شده كه شگفتترين عضو بدن اوست ، و آن قلب است كه در آن مايههاى حكمت و ضد آن از غير حكمت وجود دارد : اگر اميدوار باشد ، طمع او را خوار سازد ، و اگر طمع بر آن روآور شود ، حرص و آز آن را از پاى درآورد ، و اگر نااميدى او را فرا گيرد ، غم حسرت او را بكشد ، و اگر خشم و غضب بر او مستولى گردد ، شدت خشم بر او سخت گيرد ، و اگر خوشنودى يار او گردد ، خويشتندارى را از ياد ببرد ، و اگر ترس به ناگه او را فرا گيرد ، احتياط و محافظهكارى او را سرگرم سازد ، و اگر زياده آسوده خاطر شود ، دچار غفلت مىگردد ، و اگر مصيبتى بر او روآورد ، بيتابى او را رسوا كند ، اگر به مالى برسد ، بىنيازى او را به طغيان وادارد ، و اگر از بىچيزى رنج برد ،
گرفتار بلا گردد ، و اگر زياد سير شود از شكمپرى رنجيده شود ، بنابر اين هر نوع كاستى و كوتاهى او را زيان رساند و هر نوع زيادتى او را فاسد كند » . مقصود امام ( ع ) از مواد حكمت ، فضايل اخلاقى است ، زيرا تمام فضايل از شاخههاى حكمتند ، و حكمت خود عبارت است از دانستن آنچه بايد انجام داد ، و آن شايستهترين مورد در هر زمينه است و همينها مادههاى كمال قلبند ، و
[ 502 ]
امام ( ع ) به هر يك از اضداد مخالف آن مواد يعنى رذايلى كه ضد فضايلند نيز اشاره فرموده است ، كه همان دو طرف افراط و تفريط فضايل مىباشند .
1 طمع ، يعنى صفت ناپسند افراط از اميدوارى ، امام ( ع ) وسيله پيامد خوارى و ذلّت در برابر آنچه طمع بسته و هم به وسيله زياد شدن طمع ، يعنى همان آزمندى كشنده در دنيا و آخرت از اين صفت ، برحذر داشته است .
2 نااميدى كه همان صفت ناپسند تفريط از اميدوارى است ، امام ( ع ) به دليل پيآمد آن يعنى تأسّف شديد و كشنده از آن برحذر داشته است .
3 صفت پست زيادهروى در خشم ، يعنى همان شدّت خشم كه سبك مغزى شمرده مىشود و حد وسط خشم ، فضيلت شجاعت و فروخوردن خشم است .
4 ترك خويشتندارى و فراموش كردن آن ، يعنى همان صفت ناپسند زيادهروى از حالت رضامندى انسان است بدانچه از دنيا عايد او گشته است .
5 صفت ناپسند افراط در ترس و آن عبارت از اين است كه انسان در حالت ترس از چيزى بترسد كه نبايد بترسد ، در صورتى كه آنچه براى او شايسته است همان رعايت جانب احتياط و ترك كارهاى وحشتناك است .
6 صفت پست تفريط در داشتن ضدّ ترس يعنى آسوده خاطرى و دچار غفلت شدن عقل ، به حدّى كه انسان در مصلحت خود ، و حفظ آسايش و امنيّت خود نينديشد .
7 صفت ناپسند كاستى از فضيلت صبر و تحمّل در برابر مصيبت ، يعنى بىتابى ، امام ( ع ) از اين حالت به دليل پيآمد آن كه همان رسوايى است ، برحذر داشته است .
8 صفت نارواى افراط در به دست آوردن مال دنيا يعنى طغيان به علّت ثروت زياد ، و بىنيازى . طغيان يعنى از حدّ خود تجاوز كردن .
9 صفت پست كوتاهى در صبر بر گرسنگى ، و پيآمد آن را نيز يادآور شده
[ 503 ]
است كه همان زمينگير شدن در اثر ناتوانى از انجام وظيفه است ، و به همين دليل امام ( ع ) از اين خوى ناپسند برحذر داشته است .
10 صفت ناپسند سيرى بيش از حدّ فضيلت اعتدال ، كه پيامد اين عمل عبارت شكمپرى است . و امام ( ع ) به دليل همين پيامد از آن برحذر داشته است .
آنگاه امام ( ع ) با برحذر داشتن از دو طرف افراط و تفريط در خوردن ، به طور اجمال سخن خود را به پايان برده است به اين دليل كه چون تفريط قلب را از فضيلت تهى مىكند ، پس براى آن زيانبخش است ، و افراط در آن نيز قلب را از فضيلت بيرون مىسازد و باعث فساد قلب مىگردد . توفيق نگهدارى از فساد به دست خداست .