متن
ترجمه آیتی
ترجمه شهیدی
ترجمه معادیخواه
تفسیر منهاج البرائه خویی
تفسیر ابن ابی الحدید
تفسیر ابن میثم
[ 135 ]
31 از خطبههاى آن حضرت ( ع ) است
أَيُّهَا اَلنَّاسُ إِنَّا قَدْ أَصْبَحْنَا فِي دَهْرٍ عَنُودٍ وَ زَمَنٍ كَنُودٍ يُعَدُّ فِيهِ اَلْمُحْسِنُ مُسِيئاً وَ يَزْدَادُ اَلظَّالِمُ فِيهِ عُتُوّاً لاَ نَنْتَفِعُ بِمَا عَلِمْنَا وَ لاَ نَسْأَلُ عَمَّا جَهِلْنَا وَ لاَ نَتَخَوَّفُ قَارِعَةً حَتَّى تَحُلَّ بِنَا فَالنَّاسُ عَلَى أَرْبَعَةِ أَصْنَافٍ مِنْهُمْ مَنْ لاَ يَمْنَعُهُ اَلْفَسَادَ فِي اَلْأَرْضِ إِلاَّ مَهَانَةُ نَفْسِهِ وَ كَلاَلَةُ حَدِّهِ وَ نَضِيضُ وَفْرِهِ وَ مِنْهُمْ اَلْمُصْلِتُ لِسَيْفِهِ وَ اَلْمُعْلِنُ بِشَرِّهِ وَ اَلْمُجْلِبُ بِخَيْلِهِ وَ رَجِلِهِ قَدْ أَشْرَطَ نَفْسَهُ وَ أَوْبَقَ دِينَهُ لِحُطَامٍ يَنْتَهِزُهُ أَوْ مِقْنَبٍ يَقُودُهُ أَوْ مِنْبَرٍ يَفْرَعُهُ وَ لَبِئْسَ اَلْمَتْجَرُ أَنْ تَرَى اَلدُّنْيَا لِنَفْسِكَ ثَمَناً وَ مِمَّا لَكَ عِنْدَ اَللَّهِ عِوَضاً وَ مِنْهُمْ مَنْ يَطْلُبُ اَلدُّنْيَا بِعَمَلِ اَلْآخِرَةِ وَ لاَ يَطْلُبُ اَلْآخِرَةَ بِعَمَلِ اَلدُّنْيَا قَدْ طَامَنَ مِنْ شَخْصِهِ وَ قَارَبَ مِنْ خَطْوِهِ وَ شَمَّرَ مِنْ ثَوْبِهِ وَ زَخْرَفَ مِنْ نَفْسِهِ لِلْأَمَانَةِ وَ اِتَّخَذَ سِتْرَ اَللَّهِ ذَرِيعَةً إِلَى اَلْمَعْصِيَةِ وَ مِنْهُمْ مَنْ أَبْعَدَهُ عَنْ طَلَبِ اَلْمُلْكِ ضُئُولَةُ نَفْسِهِ وَ اِنْقِطَاعُ سَبَبِهِ فَقَصَرَتْهُ اَلْحَالُ عَلَى حَالِهِ فَتَحَلَّى بِاسْمِ اَلْقَنَاعَةِ وَ تَزَيَّنَ بِلِبَاسِ أَهْلِ اَلزَّهَادَةِ وَ لَيْسَ مِنْ ذَلِكَ فِي مَرَاحٍ وَ لاَ مَغْدًى وَ بَقِيَ رِجَالٌ غَضَّ أَبْصَارَهُمْ ذِكْرُ اَلْمَرْجِعِ وَ أَرَاقَ دُمُوعَهُمْ خَوْفُ اَلْمَحْشَرِ فَهُمْ بَيْنَ شَرِيدٍ نَادٍّ وَ خَائِفٍ مَقْمُوعٍ وَ سَاكِتٍ مَكْعُومٍ وَ دَاعٍ مُخْلِصٍ وَ ثَكْلاَنَ مُوجَعٍ قَدْ أَخْمَلَتْهُمُ اَلتَّقِيَّةُ وَ شَمِلَتْهُمُ اَلذِّلَّةُ فَهُمْ فِي بَحْرٍ أُجَاجٍ أَفْوَاهُهُمْ ضَامِزَةٌ وَ قُلُوبُهُمْ قَرِحَةٌ قَدْ وَعَظُوا حَتَّى مَلُّوا وَ قُهِرُوا حَتَّى ذَلُّوا وَ قُتِلُوا حَتَّى قَلُّوا فَلْتَكُنِ اَلدُّنْيَا فِي أَعْيُنِكُمْ أَصْغَرَ مِنْ حُثَالَةِ اَلْقَرَظِ وَ قُرَاضَةِ اَلْجَلَمِ وَ اِتَّعِظُوا بِمَنْ كَانَ قَبْلَكُمْ قَبْلَ أَنْ يَتَّعِظَ بِكُمْ مَنْ بَعْدَكُمْ وَ اُرْفُضُوهَا ذَمِيمَةً فَإِنَّهَا قَدْ رَفَضَتْ مَنْ كَانَ أَشْغَفَ بِهَا مِنْكُمْ
[ 136 ]
عنود : ستمگر .
كنود : كافر ناسپاس .
عتوّ : كبر و خود بزرگبينى .
قارعة : حادثه بزرگ .
مهانة النفس : كوچكى و حقارت نفس .
كلّ حدّ السيف : هرگاه شمشير از بريدن و قطع كردن فرو ماند .
نضيض وفره : اندك بودن مال و ثروت شخص .
مصلت بسيفه : آن كه به زور شمشير در كارها جلو افتد .
مجلب : شخصى كه براى انجام كارى افراد را جمع كند .
رجل : جمع راجل .
اشرط نفسه لكذا : به خود تلقين كرد ، نفس خود را براى امرى آماده ساخت .
اوبق دينا : دين را نابود كرد و از دست داد .
حطام : ثروت دنيا ، حطام در معناى لغوى چيزى است كه از خشكى پذيراى شكستن باشد .
انتهاز : دزدى ، ربودن مال به اندازه توان .
مقنب با كسر ميم و فتح نون : گروهى اسب بين 30 تا 40 رأس .
فرع المنبر يفرعه : بالاى منبر رفت .
طأمن من شخصه : متواضعانه فرود آمد .
طمأنينه اسمى است كه از همين فعل گرفته شده است .
شمر من ذيله : وقتى كه دامن فرا چيند و آن را بالا زند .
زخرف : زينت داد ، نقش و نگار كرد .
ضئولة نفسه : كوچكى ، حقارت ، ناچيزى نفس شخص .
مراح : جائى كه راه رونده در شب فرود مىآيد .
مغدى : محلى كه صبحگاه در آن بارى افكنند .
شريد و مشرّد : رانده شده ، فرارى .
نادّ : كسى كه بىهدف به طرفى مىرود .
قمع : خوار ساختن .
مكعوم : شخصى كه قادر به سخن گفتن نيست ، گويا دهانش را با كعام بستهاند . كعام وسيلهاى است كه با آن دهان شتر را مىبندند كه گاز نگيرد ، وقتى كه شتر در حال هيجان باشد .
تكل : غم و اندوه براى از دست دادن بعضى از دوستان .
اخملتهم : آنها را از نظر مردم انداخت و در جامعه بىاعتبار ساخت .
تقيّه و تقوى : ترس ، بيم .
اجاج : نمك ، شورى .
[ 137 ]
ضامر : خاموش ، ساكت .
حثالة : تفاله ، ته مانده چيزى .
قرظ : برگ سلم كه با آن پوست را دباغى مىكنند .
جلم : قيچى كه با آن كرك و پشم شتر را مىچينند .
قراضة : خورده پشمهايى كه از ميان پشمها مىريزد . « مردم بدانيد كه ، ما در روزگار جفاكار و كفران كننده نعمت ، به سر مىبريم كه نيكوكار ، بدكار شمرده مىشود و ستمگر ، بر ستم خود مىافزايد از آنچه مىدانيم سود نمىبريم ، و از آنچه نمىدانيم پرسشى نداريم . و از كارهاى خطرناك ترسى و انديشهاى به دل راه نمىدهيم ، تا اين كه نتيجه سوء آن عايدمان شود .
در اين روزگار مردم ، به چهار گروه تقسيم مىشوند :
برخى از مردم كسانى هستند كه فساد و تباهى در زمين را جز به دليل ناتوانى ، و كندى شمشير ، و نداشتن مال و منال و ثروت رها نكردهاند .
گروه دوّم كسانى هستند كه سلاح خود را از نيام برآورده ، شرارت خود را آشكار كرده ، سواره و پياده نظام خود را ، براى ظلم و ستم آماده ساختهاند ، دين خويش را براى رسيدن به متاع دنيايى تباه كردهاند و در پى فرصتى هستند كه سپاهى را رهبرى كنند و يا بر منبر بالا روند و خود را به مردم نشان دهند .
چه بد تجارتى است اين كه انسان جان و ايمان خود را ، بهاى دنياى خويش قرار داده دنيا را به عوض آنچه در نزد خدا برايش ذخيره شده سودا كند .
سوّمين گروه كسانى هستند ، كه دنيا را با كار آخرت خواهانند ولى آخرت را به بهاى دنيا و كار در آن نمىخواهند از كبر و غرور يا به علامت تشخّص قدمها را نزديك به هم بر مىدارند ، دامن جامه را بالا مىزنند و خود را براى امين نشان دادن آرايش مىدهند و دين خدا را براى گناه و معصيت وسيله قرار دادهاند ( كنايه از اين كه خود را به صورت زاهدان نشان مىدهند تا بدين وسيله بتوانند دل مردم را بربايند و سوء استفاده دنيوى بكنند . )
[ 138 ]
گروه چهارم كسانى هستند كه به دليل ناتوانى و ضعف از جمعآورى مال و منال با اين كه خواهان آن هستند ، گوشهنشينى اختيار مىكنند و نداشتن وسيله آنها را از اقدام بر انجام كار باز مىدارد . خود را به نام قناعت مىآرايند و به لباس زاهدان در مىآيند . با اين كه هيچ يك از كارهاى شب و روزشان به زاهدان شبيه نيست و نشانى از پارسايى در آنها ديده نمىشود .
جز چهار گروهى كه برشمرديم دسته پنجمى باقى مىماند كه با ياد آخرت ديده از زيباييهاى دنيا فرو بسته و ترس از روز جزا اشكشان را جارى ساخته است .
حالت اين دسته از مردم شبيه كسى است كه از ديار اصلى خود رانده شده و هراسناك و ترسناك خوار و خاموش گشته ، و از روى اخلاص دعا مىكند و از درد معصيت و گناهكارى فرياد مىزند .
تقيّه آنان را به كنج سكوت و خاموشى كشانده ، خوارى در نظر مردم آنان را گوشهگير كرده ، نصيب آنها از دنيا آب تلخ و شور زندگى است و دهانهايشان از شكايت بسته شده است . دلهايشان جريحهدار است . از پند دادن و موعظه كردن مردم خسته شدهاند ، در راه ارشاد و هدايت مردم مغلوب و خوار گرديدهاند ، كشته شدند تا تعدادشان اندك شد . بنابر اين دنيايى به اين بىاعتبارى بايد در نظر شما ، كم ارزشتر از خوار مغيلان و ريزههاى پشم باشد ( پشم ريزههايى كه از پشم جدا شده و براى كارى مفيد نيست ) از حال گذشتگان خود پند گيريد پيش از آن كه آيندگان از شما پند گيرند ، دنياى قابل سرزنش را رها كنيد . به اين دليل كه جهان افرادى را ، كه بيش از شما دوست مىداشت ، رها كرد ، چه رسد به شما » سيد رضى رحمه اللّه درباره صدور اين خطبه فرموده است : كه افراد ناآگاه و بيدانش ، اين خطبه را ، به معاويه نسبت دادهاند . با اين كه در صدور اين خطبه از امير مؤمنان ( ع ) شكّى نيست ، زيرا زر را با خاك چه شباهتى است ؟ آب گوارا و شيرين با آب شور چه مناسبتى دارد ؟ دليل زير بر صحّت صدور اين خطبه از
[ 139 ]
ناحيه امير مؤمنان ( ع ) دليلى گويا و گواهى صادق است : نقّاد با بصيرت و روشنبينى چون عمرو بن جاحظ ، اين خطبه را در كتاب بيان و تبيين نقل و سپس انتقاد كرده است كه اين خطبه از معاويه نيست و نام شخصى كه اين خطبه را به معاويه نسبت داده ذكر مىكند و سپس چنين مىگويد :
اين خطبه به گفتار على ( ع ) به دليل تقسيمبندى مردم به دستههاى مختلف شباهت بيشترى دارد . خبر دادن از وضعيّت هر گروهى از مردم به لحاظ پيروزى ، ذلّت و خوارى ، تقيّه و ترس به سخن امير مؤمنان « ع » سازگارتر است و آنگاه مىپرسد چه وقت و در چه حالى معاويه را ديدهايم كه در گفتارش راه و روش پارسايان و زاهدان را ترسيم نموده و طريقه عبادت نيايشگران را بيان كرده باشد ؟ در خطبه حضرت ، پارهاى از زمانها بر بعضى برترى داده شده است ، نيكى را به بعضى از زمانها و بدى را به بعضى ديگر نسبت دادن و اين برترى دادن بعضى از زمانها بر بعضى نسبت درستى است ، زيرا زمان از اسبابى است كه در اين جهان نقش آماده كننده دارد . آنچه در زمان تحقّق مىيابد ، نيك يا بد شمرده مىشود .
گاهى روزگاران به نسبت آمادگى پذيرش نيك و بد فرق دارند . در پارهاى از زمانها بر حسب آمار ، شر و بدى فراوانى وجود دارد ، به اين لحاظ گفته مىشود :
روزگار دشوار ، زمان ستمگر بويژه در زمانى كه دين رو به ضعف داشته باشد و قوانين شريعت كه نظام بخش جهان و بقاى آن است و موجب زندگى جاويد آخرت مىشود بىاعتبار شود . در بعضى از زمانها نيكى و خير فراوان است ، بدين سبب روزگار نيك و زمان دادگرى گفته مىشود و آن هنگامى است كه وضع مردم درست و منظم باشد . بخصوص روزگار نيرومندى و جلوه و پايدارى دين كه گوهر و ناموس شريعت محفوظ باشد .
توضيح فوق برداشتى از نيك و بد ، در صورت مجزّا نگرى به اجزاى زمان
[ 140 ]
بود ، ولى اگر اجزاى نيك و بد زمان را به نسبت آنچه در كلّ جهان اتّفاق مىافتد در نظر بگيريم تفاوت زيادى در آنچه خير و شر ناميده مىشود نيست .
براى همين است كه افلاطون ، حكيم مشهور يونان ، گفته است : مردم هر زمانى مىپندارند كه روزگار آنها آخر الزمان باشد ، زمان خود را از روزگاران پيشين زشتتر و كم اهميتتر مىدانند . در صورتى كه نمىانديشند تا حق زمان گذشته و حال را بخوبى ادا كنند . اين كم دقّتى و بىتوجّهى شايد به اين دليل است كه انسانها ميان فرزندان زمان حاضر و كسانى كه مراحلى از عمر خود را سپرى كردهاند مقايسه مىكنند ، و مىبينند كه گذشت و جوانمردى در زمان حاضر نسبت به گذشته بسيار كمتر شده است بى آن كه توجهى به علل و اسباب و هدف هر يك در دو زمان داشته باشند . ولى اگر در مورد اتفاقات و حوادث دو زمان و علل و اسباب آن بدقت نگريسته شود ، و بررسى كامل در جريان امور دو زمان از قبيل نيرومنديها ، ضعف ، سستيها ، امن و ترسها انجام گيرد ، زمان حاضر و زمان گذشته چندان تفاوتى با هم ندارند .
حضرت فرمود : انّا قد اصبحنا . . . حتّى تحلّ بنا
امام ( ع ) زمان را به دو صفت ستمگرى و سختى ، مذمّت و بدگويى كرده است . پس از نسبت دادن عدالت به زمان و شمارش اوصافى براى آن در مقايسه با نظام جهان و بقاى آن صفاتى را ، بد و شر دانسته است ، و از آن ميان پنج صفت را يادآورى كرده است : اوّل آن كه در اين زمان نيكوكار ، بدكار قلمداد مىشود بدين شرح : بدكاران به دليل كسالت و سستى به انجام فرامين خداوند بپا نمىخيزند ، بخشش نيكوكار را معلول رياكارى يا تظاهر يا ترس و يا طمع براى چيزى به حساب مىآورند . و ديگر فضيلتها و رذيلتها نيز به همين حساب گذاشته مىشود . تمام اين امور براى سرزنش فضيلت ، و از جهت بدخواهى و حسد صورت مىگيرد ، شايد ، بتوانند نيكوكاران را از قماش خود به حساب آورند و آنها را در بدكارى به خود وابسته سازند .
[ 141 ]
دوّم اين كه در اين روزگار ، ستمگر بر كبر و سركشى خود مىافزايد ، زيرا اساس ستمگرى نفس امّاره است . نفس فرمان دهنده به بدى ، در روزگارى كه عدالت حاكم باشد ، همواره يا در بيشتر موارد ، مغلوب واقع مىشود . و بدين هنگام اگر خواهان ستمگرى باشد ، جلوه زودگذر و فرصت طلبى مرحلهاى است . بنابر اين ظالم اگر در روزگار برقرارى عدالت ظلم كند و يا از حدّ خود تجاوز كند ، به دزدى ماند ، كه هر لحظه ممكن است گرفتار شود . ستمگر نيز در دوران دادگرى ، با توجّه به مواظبت شريعت ، خوار مىگردد و زير نظارت نگهبانان قرار خواهد داشت .
ولى به روزگار ضعف ديانت ، ظالم به غارتگرى مىماند كه به دليل توانايىاش مورد مؤاخذه قرار نمىگيرد ، توجّهى هم به نهى كننده دينى ندارد ،
بنابر اين روشن است كه ستمگرىاش افزون مىگردد . اگر فزونى ستم را پيش از روزگار رسول خدا ( ص ) در نظر بگيريد و با روزگار عدل و داد عهد پيامبر ( ص ) مقايسه كنيد موضوع بخوبى روشن مىشود .
سوّم اين كه در روزگار بد ، اهل دانش از دانايى خود بهره نمىگيرند . اين فرموده حضرت در ملامت كسانى است كه مطابق دانش خود دستورات شرع را به كار نمىگيرند ، با اين كه شايسته است انسان براى آخرت كار كند زيرا سود بردن از دانش به هنگامى است كه توأم با عمل باشد .
در جاى ديگر حضرت به همين امر اشاره مىكند و مىفرمايد : علم آميخته به عمل است علم ، عمل را فرياد مىزند ( مىطلبد ) ، اگر عمل به علم پاسخ مثبت داد ، پايدار مىماند و گرنه كوچ مىكند و مىرود . منظور از كوچ كردن دانش سود نبردن از آن و مراد از فرياد زدن عمل از سوى علم ، توأم بودن با عمل است چنان كه سزاوار مىباشد .
چهارم از ناسازگارى روزگار و يا از صفات بد آن اين است كه مردم از
[ 142 ]
آنچه نمىدانند نمىپرسند . اين فرموده حضرت توبيخ و ملامت كسانى است كه در جستجوى دانش كوتاهى مىورزند . ملامت از اين بابت كه چرا از آنچه نمىدانند سؤال نمىكنند و توبيخ آنها از اين جهت كه به دليل كم توجّهى و كوتاهى در كشان از كمالات و فضيلتها به خوشيهاى حسّى ، آنى و زودگذر سرگرم شدهاند .
پنجمين ويژگى بد اين زمان اين است كه مردم به هشدارهاى مهمّى كه داده مىشود ، توجّه نمىكنند ، تا زمانى كه گرفتار شوند ، به دليل اين كه به پايان كارشان نمىانديشند ، و سرگرمى به امور ظاهرى ، آنان را از توجّه به مصالح و تفكّر درباره پيآمد آن باز مىدارد .
اين فرموده حضرت ملامت افرادى است كه در امر جهاد كوتاهى كردهاند ،
و ضمنا توجّه دادن و آگاهانيدن آنان است بر اين كه ، به دليل كوتاهى در امر جهاد ، منتظر بروز حادثه عظيمى باشند .
ويژگيهاى پنجگانهاى كه حضرت درباره زمان آوردهاند ، براى صلاح و اصلاح جهان امورى زيانبارند . به همين دليل ، زمانى را كه در بردارنده اين خصوصيّات باشد به « عنود و شديد » ستمگر و سختگير توصيف فرمودهاند . نظر به همين خصلتهاى رايج در آن روزگار بوده كه امام ( ع ) مردم را به چهار دسته تقسيم و فرموده است :
النّاس على اربعة اصناف . . . قلّوا
مردم به چهار دسته تقسيم مىشوند ، علّت تقسيم شدن مردم به چهار گروه با توجه به خواستههاى درونى آنها و به گونه زير مىباشد مردم يا دنيا طلبند و يا خداخواه ، دنيا طلبها به چهار دسته تقسيم مىشوند :
الف : دنيا طلبانى كه قدرت بر فراهم آوردن دنيا نيز دارند .
ب : دنيا طلبانى كه قدرت مال اندوزى ندارند . اين گروه خود به دو دسته تقسيم مىشوند :
[ 143 ]
1 چون قدرت بر جمعآورى مال ندارند ، براى آن كوشش و چارهجويى نمىكنند .
2 با اين كه قدرت بر گردآورى مال دنيا ندارند امّا بسختى در پى گردآورى آن هستند . گروه اخير نيز به دو دسته تقسيم مىشوند :
الف : تلاش و كوشش در آن حدّ است كه فرمانروايى و پادشاهى را به دست آورند .
ب : كوشش و تلاش آنها براى امورى است كه پايينتر از حدّ امارت و يا سلطنت باشد اگر خداخواهان را به اين چهار گروه دنيا طلب بيفزاييم ، مطابق فرمايش حضرت پنج دسته مىشوند . چهار دسته را امام ( ع ) مورد ملامت و سرزنش قرار داده و دسته پنجم را ستوده است .
گروه اول كه همان دنيا طلبان قدرتمند بر گردآورى مال و منال و جاه و مقام باشند
در قسم دوّم گفتار حضرت ( ع ) آمدهاند كه فرمود : و منهم المصلّت بسيفه . . .
يفرعه ، منظور از اين دسته ، همان توانمندان بر دنيا ، افسار گسيختگان در شهوت و خشم است ، كه در به دست آوردن كمال مطلوب خود از امور دنيوى مىباشند .
« اصلات سيف » كنايه از چيرگى و دست درازى است كه به هر آنچه بتوانند به پيروزى و قهر و غلبه و شرّ آشكار و ستم بر ملا و واضح و جز اينها از رذايل اخلاقى دست يابند انجام مىدهند .
عبارت الاجلاب بالخيل و الرّجل كنايه از فراهم آوردن تمام ابزار ظلم و ستم است و چيرگى و تسلّط بر ديگران ، آماده سازى خويش براى تباهكارى در روى زمين روشن است كه چنين كسى ، دين خود را تباه ساخته است .
درباره اين كه چرا ستمگر تمام ابزار ظلم را فراهم مىآورد حضرت فرموده است : لحطام ينتهزه او مقنب يقوده او منبر يفرعه براى جمعآورى مال و ثروت ، براى دستيابى به اسبهاى سوارى و نعمتهاى دنيوى و براى بالا رفتن به
[ 144 ]
منبر و باصطلاح داد مذهب و ديانت برآوردن است .
منظور حضرت از يادآورى هدف فوق ، بيان پارهاى از صفات و ويژگى مردمان روزگار خويش است كه آنها داراى چنين خصلتهايى بودهاند .
امام ( ع ) لفظ « حطام [ 1 ] » را استعاره از مال دنيا آوردهاند ، جهت مشابهت اين است : چنان كه گياه خشك در مقايسه با علف سبز و با طراوت و زيبايى و داراى ميوه ، سودى ندارد ، مال دنيا هم نسبت به كارهاى نيك آخرت كه نفعش پايدار است بىارزش به حساب مىآيد .
دليل اين كه حضرت از ميان كليّه صفات و ويژگيهاى بيشمار مردم زمان اين سه خصلت را ذكر فرموده اين است كه اغلب انسانها براى اين سه خواست دنيايى بيشتر تلاش مىكنند ، زيرا كوشش كردن در دنيا يا براى جمعآورى مال و ثروت است يا رياست دنيايى با فراهم آوردن اسبان سوارى و نعمتهاى مادّى يا به نام مذهب به منبر رفتن و در پوشش ديانت براى دنيا كار كردن . پس از بيان خصلتهاى زشت برخى از مردم زمان خود مىفرمايد : و لبئس المتجر . . . الخ اين عبارت امام ( ع ) براى اين دسته از مردم توجهى است به زيان و ضرر كارهايى كه شباهت زيادى به تجارت زيانبار دارد زيرا خواهان به دست آوردن ، دنيا به هر صورت و از هر راه ممكن ، در معرض نابودى و هلاكت اخروى واقع مىشود .
چنين شخصى ، به فروشندهاى ماند ، كه دارايى دنياى خود را با ثواب و پاداش نيكوى آخرت ( در صورت اطاعت پروردگار ) معاوضه مىكند . ثروتى كه خود آن از بين مىرود ، كيفر آن باقى مىماند . به اين دليل امام ( ع ) لفظ « تجارت » را براى اين سودا استعاره آورده است .
دسته دوّم كسانى هستند كه دنيا را مىخواهند ، ولى نه ، توان به دست آوردن آن را دارند و نه براى تحصيل آن چارهجويى مىكنند .
اين گروه همان افرادى هستند
[ 1 ] شارح قبلا يادآور شدند كه يكى از معناهاى واژه حطام خشك است .
[ 145 ]
كه حضرت با اين عبارت بدانها اشاره مىكند : و منهم لا يمنعه من الفساد . . . « برخى مردم را جز حقارت نفس ، و عدم قاطعيّت و كمبود مال ، از فساد و تباهكارى باز نمىدارد . » امام ( ع ) لفظ « كلالة حدّه » را كنايه از شخصى آورده است كه در امور صراحت لازم را ندارد ، و در انجام كارها ناتوان است .
روشن است آن كه هدف او دنيا نيست و از خداوند روگردان باشد ، اگر موانع ياد شده ( حقارت نفس عدم قاطعيت كمى مال ) را بر سر راه نداشته باشد و دنيا را بتواند به دست آورد ، جز در جهت فساد و تباهى ، تلاشى نخواهد داشت .
دسته سوم افرادى هستند كه در به دست آوردن دنيا قدرت ندارند ، با اين كه تمام درها را زده
و خود را براى به دست آوردن ثروت و مال ، سواى جاهطلبى و رياست و پادشاهى آماده كردهاند . منظور از فرمايش حضرت كه بعضى از مردم آخرت را به دنيا سودا كرده و حاضر نيستند دنيا را ، به آخرت معامله كنند همين دسته سوم مىباشند .
گفتار حضرت ، درباره اينان كه « دنيا را با كار آخرت طلب مىكنند » اشاره است به اين كه براى به دست آوردن دنيا فريبكارى مىكنند و با رياكارى و ظاهرسازى در طلب دنيا هستند .
امّا فرمايش آن حضرت كه اين گروه « آخرت را با كار دنيايى مىخواهند » اشاره دارد به اين كه آنها فقط براى دنيا كار مىكنند ، هر چند در شكل آخرت باشد .
منظور حضرت از جمله قد طأمن من شخصه ، توضيح نوع حيله و فريبكارى دسته سوّم است . همچون خضوع و تواضع دروغين ، و خود را با وقار نشان دادن ،
مثل اين كه به هنگام راه رفتن قدمها را كوتاه بر مىدارند ، و لباسهايشان را بالا مىگيرند و ظاهر خود را آراسته مىسازند . چنان كه اين طريقه ، روش بندگان نيكوكار خداوند مىباشد و ستر و پوششى است ، كه پروردگار جهان پرهيزكاران را بدان از ورود به هلاكت و تباهى حفظ فرموده است .
[ 146 ]
اين كارهاى فريبكارانه از بعضى مردمان به منظور جلب عواطف و به دست آوردن دنيا انجام مىپذيرد . اينان خود را در نظر مردم دنيا و ظاهر بينان مىآرايند ، تا جامعه به آنها اعتماد كند و مردم امانتها و رازها را بدانها بسپارند .
فريبكاران ظاهرساز اين نوع رفتار را وسيلهاى براى نيل به آرزوها و مقاصد از بين رونده دنياى خود ساختهاند . اينان چنان هستند ، كه ستّار بودن خداوند و ظاهر دين را ، ابزار معصيت و گناهكارى خويش قرار دادهاند .
دسته چهارم ، گروهى هستند ، كه هر چند در پى به دست آوردن دنيا هستند ،
ولى قدرت به دست آوردن آن را ندارند ، و هر چند خود را شايسته حكومت و فرماندهى مىدانند ولى در پى آن نيستند . در بيان حضرت توضيح مطلب چنين آمده است :
گروهى از مردم آنهايى هستند كه حقارت و كوچكى شخصيّت ، آنها را از طلب رياست زمينگير كرده است . از موانع بازدارنده اين گروه كه طالب سلطنت نيستند ، حضرت دو مانع را يادآور شدهاند : يكى از آن دو مانع كوچكى و قصور نفسانيشان از دستيابى به جاه و مقام و انديشه واهى آنان بر ناتوان بودنشان از رسيدن به حكومت است ، با وجودى كه خواهان آن هستند .
مانع دوّم ، بيچارگى و درماندگى آنان است يعنى نبودن اسباب بزرگى ،
مانند مال و ثروت و يار و انصار . به اين دو دليل از جاه طلبى باز ماندهاند و به حالتى درآمدهاند كه با داشتن چنان وضعى به مقصود نمىرسند و از دستيابى به آن كوتاه مىآيند . بنابراين به حيله و فريب متوسّل مىگردند ، كه رغبت و ميل مردم را بدين طريق به سوى خود جلب كنند : خود را به زيور قناعت مىآرايند ، به شيوه زاهدان يعنى مواظبت و ملازمت بر عبادت و پرستش و رعايت ظاهر دستورات خداوند رفتار مىكنند هر چند انجام اين امور از روى اعتقاد نباشد .
فرمايش حضرت كه : و ليس من ذالك فى مراح و لا مغدى كنايه است از
[ 147 ]
اين كه كارهاى تظاهرآميز اين گروه به هيچ وجه ، قناعت و زهد به حساب نمىآيد .
احتمال اين كه اين دسته چهار ، نه ، توانمند بر دستيابى دنيا باشند و نه فريبكار ، نيز هست .
امّا دسته پنجم : اشخاصى هستند كه قصدشان رسيدن به قرب خداوند متعال است .
فرموده حضرت : بقى رجال آخر اشاره به همين گروه پنجم دارد كه برايشان اوصافى را به شرح ذيل برمىشمارند :
1 ياد بازگشت به سوى خداوند چشمان آنها را فرو بسته است . توضيح مطلب اين كه آنها كه قصدشان رسيدن به قرب حق تعالى است ، هرگاه به جانب قدس خداوندى توجّه نمايند و همواره خود را در محضر خدا ببينند و به اين موضوع كه سرانجام به سوى او باز مىگردند ، نه ، كه همواره فرا روى او هستند ،
توجّه كنند ، ناگزير به دليل ، شرمسارى از خداوند و خشنود بودن ، به مطالعه انوار الهى و ترس از اين كه توجّهشان به غير ، آنان را از صعود به درجات عالى ملكوت به پستترين مراتب هلاكت فرو افكند ، از غير خداوند كنارهگيرى مىكنند .
روشن است كه حسّ پيرو دل است ، هرگاه ديده دل سرگرم مطالعه انوار مقدّس حق و غرق در جلال و عظمت خداوند باشد ، حسّ را به دنبال خود مىكشاند ، بنابر اين از ناحيه حسّ توجّه به امر ديگرى نخواهد كرد . مقصود از :
« غضّ بصر » كه فرمودند اين است .
2 صفت بارز ديگر گروه پنجم اين است . كه ترس از روز محشر و قيامت اشك آنها را سرازير كرده است . خوف خائفين به دو صورت و هر كدام به چند قسم تقسيم مىشوند :
الف : ترس از امور ذاتا ناپسند .
ب : ترس از امورى كه انجام آنها به دليل كراهت ذاتى ، ناپسند است .
[ 148 ]
صورت دوّم خود داراى چند قسم است :
1 ترس از مرگ ، پيش از توفيق بر توبه 2 ترس از عملى كه قصد قربت در آن نباشد . 3 ترس از انحراف در قصد عبادت خداوند 4 ترس از چيره شدن قواى شهوانى ، طبق عادت در به كار گرفتن امور شهوانى 5 ترس از پيامدهاى انجام كار خلاف در نزد مردم 6 ترس از اين كه عاقبت به خير نميرد و پايان كارش بد باشد ، 7 ترس از اين كه در علم خداوند متعال سابقه شقاوت داشته باشد .
تمام اين اقسام و جز اينها ترس بندگان شايسته خدا مىباشد . از تمام اقسام ياد شده آنچه قلب پرهيزكاران را مغلوب ساخته ترس پايان يافتن عمر است ، كه به خير ختم گردد ، زيرا خطر در آن جا بزرگ است . امّا برترين قسم و دلالت كنندهترين ، بر كمال معرفت انسانى ، ترس از شقاوت در علم خداست ، زيرا ترس از پايان كار از اين ترس سرچشمه مىگيرد و پيامد آن مىباشد اين وضعيّت بيان كننده آن است ، كه در لوح محفوظ چه گذشته است . مثل كسى كه ترس از پايان عمر دارد كه به خير ختم گردد يا نه ؟ و آن كه ترس از آغاز امر دارد ؟ كه جزو نيكوكاران رقم زده شده است يا خير ؟ مثل دو فرد كه ملكى را با توصيه كتبى به آنها واگذار كرده باشند ، و در اين واگذارى امكان خيرخواهى و ثروتمندى يا بدبختى و هلاكت باشد ، يكى از اين دو نفر دل را متوجّه عاقبت كار كند كه چه خواهد شد ديگرى دل را متوجّه هنگام نوشتن اين توصيهنامه كند كه به چه منظور اين ملك را به اين اشخاص واگذار كردهاند ؟ آيا قصد خيرخواهى و خدمت بوده يا هلاكت و بدبختى ؟ فرد دوّم چون توجّه به علّت و سبب واگذارى دارد ، از فرد اوّل بلند انديشهتر است . به همين دليل توجّه به حكم نخستين خداوند كه قلم تقدير او ، در لوح محفوظ ، بر آن جارى شده ، از توجّه به پايان كار مهمتر است .
حضرت رسول ( ص ) به همين معنا اشاره كرده است آنگاه كه بر منبر برآمد ،
[ 149 ]
و دست راست خود را مشت كرد و فرمود : « اين است كتاب خدا كه در آن نام بهشتيان و پدرانشان را نوشته است . نه بر آن چيزى مىافزايد و نه ، از آن چيزى كم مىكند اگر اهل سعادت و نجات ، چنان بدكار باشند كه مردم آنها را نه از بدكاران كه سردسته بدكاران به شمار آورند ، خداوند آنها را پيش از مرگ ولو در زمانى به كوتاهى دوشيدن شتر ، اهل نجات و رستگارى مىگرداند . و اگر بدكاران و شقاوتمندان چنان كار نيكوكاران را انجام دهند كه مردم آنها را از دسته نيكوكاران كه سعادتمند و رستگار بدانند ، خداوند آنان را پيش از مرگ و لو بزمانى كوتاهتر از دوشيدن شتر جزو شقاوتمندان گرداند . سعادتمندان به حكم الهى سعادتمند و شقاوتمندان بفرمان الهى شقاوتمند مىشوند ، رستگار كسى است كه به حكم الهى رستگار مىشود و بدكار كسى است كه به قضاى خداوندى بدكار مىگردد . ارزش كارها به ارزش پايانى آنها است . [ 2 ] امّا اقسام ترس از امورى كه ذاتا ناپسندند عبارتند از : 1 ترس از سكرات مرگ و سختى آن كه در نفس انسانى چنان تصوّر مىشود كه ذاتا ناپسند است .
2 سؤال نكير و منكر 3 عذاب قبر 4 ترس از ايستادن در پيشگاه خداوند متعال و شرمسارى از برملا شدن اسرار 5 ترس از محاسبه دقيق و سؤال از كوچكترين امر . 6 ترس از باريكى و تيزى پل صراط و چگونگى گذر از آن .
7 ترس از آتش دوزخ ، غل و زنجير و سختيهاى آن 8 ترس محروم شدن از بهشت و يا محروم گشتن از مراتب بالاى آن 9 ترس محجوب ماندن از ملاقات خداوند ، و . . .
اينها كه برشمرديم امورى هستند كه ذاتا از نظر انسان ناپسندند و شخص از ابتلاى به آنها ترس دارد . رهروان زهد پيشه ، نسبت به هر يك از اين امور حالتهاى
[ 2 ] هر چند ظاهر اين روايت بر جبر دلالت دارد امّا چون در اعتقاد ما جبر نيست بايد روايت را تفسير و توجيه كرد به فرض كه انتسابش به پيامبر درست باشد .
[ 150 ]
گوناگونى دارند ، ترسناكترين مرتبه ، ترس دورى و فراق و هجران از ديدار خداوند است . ترس عارفان اين است كه به فراق گرفتار آيند ، و از اين درجه پايينتر ترس عبادتگران و شايستگان و زاهدان است . درجات پايينتر از اين بسته به ميزان معرفت اشخاص است ، آرى ترسى كه امير مؤمنان ( ع ) در اين عبارت به آن اشاره فرمودهاند ، ترس از اين امور است يعنى همان امورى كه ذاتا براى افراد ناپسند مىباشد زيرا ترس از محشر و قيامت كه صريح عبارت بود ، در بردارنده همين امورى است كه بتفصيل بيان داشتيم .
سوّمين صفت برجسته دسته پنجم ، اين است كه به دليل زيادى نهى از منكرى كه انجام دادهاند ، و يا كمى صبر و تحمّلشان از مشاهده منكرات ، آواره هر ديارند و يا ترسناك و شكست خورده ، مهر سكوت بر لب زده ، خاموشى اختيار كردهاند ، گويا تقيّه و پرهيز از ستمگران دهانشان را از سخن گفتن بسته است .
ترسيده و شكست خورده ، مهر سكوت بر لب دارند . اين گفته در بيان حضرت به عنوان استعاره و كنايه از تقيّه به كار رفته است . آنها به دليل مصيبتهايى كه در راه دين بر آنان وارد شده ، و يا آزار زيادى كه از ستمكاران بدانها رسيده است ، خدا را همانند فرزند مردگان دردمند از روى خلوص مىخوانند .
وضع حال هر يك از پرهيزكاران همين است كه بيان شد . بعيد نيست كه اين تفصيل حال پرهيزگاران ، نسبت به ترس از سختيهاى روز محشر باشد ، بدين معنا كه ترس روز محشر اشگشان را جارى كرده ، و از نظر حالتهاى گوناگونى كه در بالا برشمرديم اين وضعيّت را بر سر آنان آورده باشد .
چهارمين صفت آنان اين است كه پرهيز از ستمگران ، اين دسته را به گمنامى مبتلا كرده است . مردم آنها را بخوبى نمىشناسند ، اين توصيف چهارم تاكيد بيشترى بر صفّت سومى است كه قبلا توضيح داده شد .
پنجمين صفت آنها اين است كه به علّت تقيّه ، از بدكاران ، خوارى و
[ 151 ]
بيچارگى بر آنان چيره شده است .
ششمين صفت اين گروه از مؤمنان چنان است كه گويا در گردابى از درياى آب شور گرفتار آمدهاند . در اين عبارت حضرت لفظ « دريا را » با صفت شورى مايل به تلخى ، از وضع ناسازگار دنياى لهو و بيهوده عاريه آورده است وجه مشابهت اين است ، چنان كه دنيا شايسته بهرهمندى و نتيجهگيرى براى آخرت نيست ،
بلكه دنيا دوستى موجب عذاب آخرت مىشود ، درياى شور هم براى شناگر تشنه رفع تشنگى نمىكند ، هر چند بسيار تشنه باشد و نوشيدن آب و باقى ماندن در داخل آن به نهايت درجه برسد . به دنبال اين توصيفات حضرت مىفرمايد : « اين دسته پنجم دهانشان بسته و قلبشان جريحهدار است » ، افواههم ضامرة و قلوبهم قرحة شرح اين فرموده اين است كه : اينان به دليل اين كه از لذّتهاى دنيا بريده ،
و با مردمان دنيا پرست بعلّت غرق بودن آنها در خوشيهاى ناپايدار آن ، قطع رابطه كردهاند ، دهانشان به سبب روزه گرفتن زياد از چشيدن غذا دور مانده است ، و دلهايشان از تشنگى ، يا ترس از خداوند متعال و يا از جهت تشنه ملاقات حق بوده و دريافت رحمت آن ، و رسيدن به نعمتهاى بهشت ، و يا به دليل بدكاريهاى فراوان ديدن ، و عدم توان از پيشگيرى منكرات ، جريحهدار است .
برخى از شارحان كلمه « ضامرة » را ، « ضامزة » روايت كردهاند ، كه بمعنى سكوت و كمگويى است .
هفتمين ويژگى اين گروه ، پند و اندرز دادن مردمان است ، تا بدان حد كه از موعظه خسته شوند ، دليل خستگى آنان از پند و اندرز ، بىتوجّهى مردمان و عدم تأثير موعظه در دل آنهاست ، نه بىميلى پند دهندگان و تحمل نكردن رنج آن .
هشتمين صفت اين گروه اين است كه تا سرحدّ ذلّت و خوارى ، مورد خشم و غضب نااهلان واقع مىشوند .
نهمين ويژگى آنان اين است كه آن قدر در راه اعتلاى حق به شهادت
[ 152 ]
مىرسند كه تعدادشان كم مىشود يعنى ستمكاران به دليل نپذيرفتن راه و روش آنان و تأييد نكردن رفتارشان ، آنها را به شهادت مىرسانند اگر سؤال شود ، هنوز كه اين گروه پنجم وجود دارند ، چگونه كشته شدن را به طور عموم به آنها نسبت دادهاند ؟ مىگوييم نسبت دادن فعل قتل به كل افراد به دليل وجود قتل در مورد بعضى اشخاص ، از باب نسبت دادن حكم جزء به كل ، و مجاز است . چون تصميم آنان كشتن تمام افراد بوده نسبت قتل را به همه افراد دادن مجاز و بى اشكال است . هر چند فقط بعضى افراد به قتل رسيده باشند . حضرت با عبارت :
« فلتكن الدّنيا » به شنوندگان دستور مىدهد كه دنيا را حقير بشمرند به آن مقدار كه در ديده آنها از دنيا چيزى پستتر نباشد ، زيرا عبارت « حثالة القرظ و قراضة الجلم » ، بيان كننده نهايت كوچكى و پستى است . منظور از اين امر و فرمان و نتيجه آن ترك دنياست ، بدين بيان كه هرگاه چيزى حقير و بىمقدار باشد ، عقلا رها كردن و دورى جستن از آن لازم است .
پس از بيان فوق حضرت مردم را فرمان مىدهد كه از پيشينيان و گذشتگان پند گيرند ، زيرا مطالعه در چگونگى حال آنان براى صاحبنظران مايه عبرت و پند است ، زمينه عبرت گرفتن ، نعمتها و خوشيهايى بود كه گذشتگان داشتند ، و به زيادى مال و منال و ثروت خويش افتخار مىكردند ، تمام آنها با فرا رسيدن مرگ از ميان رفت و اندوه و غم و پشيمانى در آخرت براى آنان باقى ماند . و اموال فراوان آنها حجابى ميان آنان و محضر جلال و عظمت خداوندى شد .
امام ( ع ) مردم را با اين بيان ، متوجّه مىفرمايد كه آيندگان از سرنوشت اينان عبرت گيرند ، بخود آيند و از گذشتگان پند گيرند ، زيرا ناگزير از واگذارى اندوختههاى خود هستند و بزودى زمينهساز عبرت ديگران مىشوند .
لازمه پندپذيرى كنارهگيرى از دنيا و كندن مهر آن از دل و برحذر بودن از فريب آن است ، چون اوامر و فرامين امام ( ع ) در عبارات بالا ، در ترك دنيا
[ 153 ]
صراحت و روشنى لازم را نداشته است ، حضرت عبارت : و ارفضوها ذميمة ، را افزوده است كه بروشنى دلالت بر وانهادن دنيا دارد . منظور اين است كه آنچه را پست و ناچيز و بىمقدار است ترك كنيد . آنگاه دليل ترك دنيا را بيان كرده ، و آن را دايمى نبودن و بىثباتى آن براى دوستدارش دانسته است . بدين توضيح كه اگر قرار بود ، خوشيها و نعمتهاى دنيا ، براى كسى پايدار باشد ، بايد براى كسى پايدار باشد ، كه به شدّت دنيا را دوست مىدارد ، و چون دنيا براى چنان دوست دارنده و علاقهمندى كه از شما بيشتر به دنيا عشق مىورزد بقا و دوام نداشته باشد به طريق اولى براى شما بقا ندارد ، و هرگاه طبيعت و خصلت دنيا دور انداختن هر دوستى باشد براى جوانمرد عاقل شايسته اين است كه دنيا را كنار گذارد و از چيزى كه رفاقتش دوام ندارد ، و دوستيش خالص نيست ، دورى كند .