متن
ترجمه آیتی
ترجمه شهیدی
ترجمه معادیخواه
تفسیر منهاج البرائه خویی
تفسیر ابن ابی الحدید
تفسیر ابن میثم
[ 382 ]
148 از سخنان آن حضرت عليه السّلام است كه پيش از وفاتش ايراد فرموده است :
أَيُّهَا اَلنَّاسُ كُلُّ اِمْرِئٍ لاَقٍ مَا يَفِرُّ مِنْهُ فِي فِرَارِهِ اَلْأَجَلُ مَسَاقُ اَلنَّفْسِ وَ اَلْهَرَبُ مِنْهُ مُوَافَاتُهُ كَمْ أَطْرَدْتُ اَلْأَيَّامَ أَبْحَثُهَا عَنْ مَكْنُونِ هَذَا اَلْأَمْرِ فَأَبَى اَللَّهُ إِلاَّ إِخْفَاءَهُ هَيْهَاتَ عِلْمٌ مَخْزُونٌ أَمَّا وَصِيَّتِي فَاللَّهَ لاَ تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئاً وَ ؟ مُحَمَّداً ص ؟ فَلاَ تُضَيِّعُوا سُنَّتَهُ أَقِيمُوا هَذَيْنِ اَلْعَمُودَيْنِ وَ أَوْقِدُوا هَذَيْنِ اَلْمِصْبَاحَيْنِ وَ خَلاَكُمْ ذَمٌّ مَا لَمْ تَشْرُدُوا حُمِّلَ كُلُّ اِمْرِئٍ مِنْكُمْ مَجْهُودَهُ وَ خُفِّفَ عَنِ اَلْجَهَلَةِ رَبٌّ رَحِيمٌ وَ دِينٌ قَوِيمٌ وَ إِمَامٌ عَلِيمٌ أَنَا بِالْأَمْسِ صَاحِبُكُمْ وَ أَنَا اَلْيَوْمَ عِبْرَةٌ لَكُمْ وَ غَداً مُفَارِقُكُمْ غَفَرَ اَللَّهُ لِي وَ لَكُمْ إِنْ تَثْبُتِ اَلْوَطْأَةُ فِي هَذِهِ اَلْمَزَلَّةِ فَذَاكَ وَ إِنْ تَدْحَضِ اَلْقَدَمُ فَإِنَّا كُنَّا فِي أَفْيَاءِ أَغْصَانٍ وَ مَهَبِّ رِيَاحٍ وَ تَحْتَ ظِلِّ غَمَامٍ اِضْمَحَلَّ فِي اَلْجَوِّ مُتَلَفَّقُهَا وَ عَفَا فِي اَلْأَرْضِ مَخَطُّهَا وَ إِنَّمَا كُنْتُ جَاراً جَاوَرَكُمْ بَدَنِي أَيَّاماً وَ سَتُعْقَبُونَ مِنِّي جُثَّةً خَلاَءً سَاكِنَةً بَعْدَ حَرَاكٍ وَ صَامِتَةً بَعْدَ نُطُوقٍ لِيَعِظْكُمْ هُدُوِّي وَ خُفُوتُ إِطْرَاقِي وَ سُكُونُ أَطْرَافِي فَإِنَّهُ أَوْعَظُ لِلْمُعْتَبِرِينَ مِنَ اَلْمَنْطِقِ اَلْبَلِيغِ وَ اَلْقَوْلِ اَلْمَسْمُوعِ وَدَاعِيكُمْ وَدَاعُ اِمْرِئٍ مُرْصِدٍ لِلتَّلاَقِي غَداً تَرَوْنَ أَيَّامِي وَ يُكْشَفُ لَكُمْ عَنْ سَرَائِرِي وَ تَعْرِفُونَنِي بَعْدَ خُلُوِّ مَكَانِي وَ قِيَامِ غَيْرِي مَقَامِي أطردت الأيّام : روزها را فرارى دادم دحضت القدم : گام لغزيد مخطّ : اثر شرد الجمل : شتر گريخت اضمحلّ : نابود شد
[ 383 ]
« اى مردم هر كسى از آنچه مىگريزد در اين حال آن را ديدار مىكند مدّت زندگى ميدان راندن جان به سوى مرگ است ، و گريز از مرگ برخورد با آن است ، چه روزهايى را گذراندم كه در آن به كنجكاوى درباره راز اين امر پرداختم و خداوند جز كتمان آن را نخواست ، بنابراين چه دور است آگاهى به آنچه در گنجينه علم پروردگار پنهان است .
امّا وصيّت من اين است كه هيچ چيزى را با خدا شريك و انباز نكنيد ،
و سنّت و روش محمّد را كه درود خدا بر او و خاندانش باد ضايع نگردانيد ، اين دو ستون را بر پا داريد ، و اين دو چراغ را بيفروزيد ، و تا هنگامى كه از گرد حق پراكنده نشدهايد سرزنشى بر شما نيست ، هر كس به اندازه توانش مكلّف است ، و خداوند بار تكليف نادانان را سبكتر كرده است ، شما را پروردگارى مهربان ، و دينى استوار ، و پيشوايى داناست ، من ديروز يار و همراه شما ، و امروز مايه عبرت شما و فردا از شما جدا مىشوم ، خداوند من و شما را بيامرزد .
اگر پاى من در اين لغزشگاه ، استوار بماند ، وضع همان خواهد بود كه مىخواهيد ، و اگر پاى لغزيد و مرگ فرا رسيد ما هم در زير سايه شاخهها ، و در گذرگاه بادها و در زير سايه ابرى بودهايم كه در فضا متراكم شده و سپس نابود گشته و نشانه آن بادها از ميان رفته است .
من همسايهاى بودم كه تنم چندى همسايگى شما را داشت ، و بزودى از من ، كالبدى بىجان ، به جاى مىماند كه پس از جنبشها و جوششهايى ساكن و آرام گشته ، و پس از گفتارها و سخنوريها خاموش گرديده است ، تا سكون و چشم بر هم نهادن و از حركت افتادن اعضاى من براى شما پند و اندرزى باشد ، زيرا براى كسى كه عبرت اندوز است ، ديدن اين احوال از هر گفتار شيوا رساتر ، و از هر منطق شنوايى مؤثّرتر است .
بدرود من با شما بدرود مردى است كه در انتظار لقاى پروردگار است ،
روزهاى زندگى مرا فردا خواهيد دانست ، و نيّات و انديشههاى مرا آينده براى شما آشكار خواهد ساخت ، و پس از آن كه جايم تهى شد ، و ديگرى بر آن نشست مرا خواهيد شناخت . »
[ 384 ]
اين گفتار مبتنى بر پند و اندرز و لزوم عبرت آموزى است ، امام ( ع ) مردم را مخاطب قرار داده و به آنها هشدار مىدهد كه مرگى كه طبع شما از آن نفرت دارد ، ناگزير به شما خواهد پيوست ، و چه نيكوست اين كه فرموده است . . . ما يفرّ منه في فراره ، زيرا انسان پيوسته از مرگ گريزان ، و در حال حفظ خود از آن است ،
و چون چارهاى از آن نيست ناگزير آن را در ضمن گريز از آن ديدار خواهد كرد .
أجل گاهى بر پايان زندگى دنيا اطلاق مىشود ، چنان كه خداوند متعال فرموده است : « فإذَا جَاءَ أجَلُهُمْ لاَ يَسْتَأْخِرُوْنَ [ 1 ] » و گاهى هم مراد از آن مدّت عمر ،
و دورانى است كه براى زندگى انسان در دنيا تعيين شده است ، در عبارت و الأجل مساق النّفس مراد معناى اخير است ، براى اين كه مدّتى را كه انسان در لباس تن زندگى مىكند ، به منزله اين است كه در اين مدّت به سوى هدفى كه براى اوست رانده مىشود نه اين كه محلّى براى قرار و آرام اوست .
فرموده است : و الهرب منه موافاته .
سخن در نهايت لطافت است ، براى اين كه كسى كه مثلا با حركت و معالجه و مانند اينها از مرگ گريزان است ، هر گونه حركت و اقدام او در اين راه ،
مستلزم تباه كردن اوقات و از ميان بردن روزگار عمر اوست ، و تباهى اوقات نيز موجب فرا رسيدن مرگ و ديدار آن است ، بنابراين واژه موافات ( فرا رسيدن ) مجازا بر هرب ( گريختن ) اطلاق شده است ، و اين از باب اطلاق نام لازم بر ملزوم است .
فرموده است : كم أطردت الأيّام .
يعنى چه بسيار روزها را كه گريز دادم ، و پياپى گذراندم ، و درباره راز اين امر پيگيرى و بررسى كردم ، مراد از اين امر واقعه شهادت آن حضرت است ، و مقصود از مكنون ( پوشيده ) زمان معيّن آن به تفصيل ، و مكان آن است ، زيرا اينها از
[ 1 ] سوره نحل ( 16 ) آيه ( 61 ) يعنى : پس هنگامى كه اجل آنها فرا رسد نه ساعتى تأخير مىكنند . . .
[ 385 ]
جمله امورى است كه خداوند متعال دانش آنها را ويژه خود گردانيده چنان كه فرموده است : « إنَّ اللّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعةِ [ 2 ] » و نيز « وَ مَا تَدْرِيْ نَفْسٌ بِأيِّ أرْضٍ تَمُوْتُ [ 3 ] » هر چند پيامبر خدا ( ص ) كيفيّت شهادتش را مجملا به او خبر داده بود چنان كه از آن حضرت نقل شده كه به امير المؤمنين ( ع ) فرموده است : ضربت بر اين ( اشاره به سر آن حضرت فرمود ) وارد خواهد شد و از آن ، اين ( اشاره به محاسن آن حضرت فرمود ) خضاب خواهد گشت ، همچنين از پيامبر اكرم ( ص ) روايت است كه به آن حضرت فرمود : آيا مىدانى شقىترين پيشينيان كيست ؟ عرض كرد : آرى آن كه ناقه را پى كرد ، فرمود : شقىترين پسينيان را مىدانى كى خواهد بود ؟ عرض كرد : نه ، فرمود : كسى كه به اين جا ( اشاره به سر حضرت ) ضربت مىزند ، و اين ( اشاره به محاسن حضرت ) را از آن خضاب مىكند .
امّا بررسى و پيگيرى آن حضرت در اين باره ، مربوط است به وقت و مكان و قرائن مشخّصه آن به تفصيل ، كه ممكن است اين بررسى از طريق پرسش از پيامبر گرامى ( ص ) در دوران زندگى آن بزرگوار باشد ، و رسول اكرم ( ص ) تفصيل اين واقعه را از او پنهان داشته است ، يا اين كه براى دريافت اين مطلب ، احوال آن حضرت را در ديگر اوقاتى كه با مردم بوده مورد فحص و دقّت قرار داده است ، امّا خداوند همواره اين امر را پوشيده و مكتوم داشته است ، از اين رو فرموده است : چه دور است دانستن اين امر ، كه آن در خزانه علم خداوند نهفته است .
پس از اين امام ( ع ) وصيّت خويش را آغاز ، و آن را به ترتيب الأهمّ فالأهمّ بيان مىفرمايد ، سفارش نخست آن حضرت درباره اخلاص عمل براى خداوند است ، كه بايد با روگردانيدن از هر چه جز اوست عمل را براى او خالص گردانيد ،
و اين مستلزم مواظبت بر اجراى اوامر و نواهى بارى تعالى و ديگر چيزهايى است كه قرآن كريم بدانها ناطق است ، سپس بر لزوم پيروى از سنّت محمّد ( ص ) و اين
[ 2 ] سوره لقمان ( 31 ) آيه ( 34 ) يعنى : همانا آگاهى به زمان بر پا شدن رستاخيز ، نزد خداوند است .
[ 3 ] سوره لقمان ( 31 ) آيه ( 34 ) يعنى : و هيچ كس نمىداند كه در كدام سرزمين مىميرد .
[ 386 ]
كه نبايد سنّتهاى آن حضرت رها شود وصيّت مىكند ، اين كه امام ( ع ) نام خدا را بر نام پيامبر ( ص ) مقدّم داشته ، چنان كه اشاره كرديم براى اين است كه بر طبق علم بيان مقدّم داشتن اهمّ بر مهمّ واجب است ، پس از اين ، گفتار خود را درباره پيروى از توحيد خالص و تمسّك به سنّتهاى نبوى تأكيد مىكند ، واژه عمودين را براى اين دو امر استعاره آورده است ، و با واژه أقيموا ترشيح داده است ، همچنين لفظ مصباحين را استعاره ، و إيقاد ( افروختن ) را ترشيح آن قرار داده است ،
استعاره نخست بدين مناسبت است كه اسلام و نظام امور مسلمانان درباره معاش و مسائل معاد بر پايه توحيد خداوند و آنچه پيامبر ( ص ) از جانب او براى مردم آورده قرار دارد همان گونه كه خيمه و خرگاه بر پايه و عمود آن بر پا و استوار است ،
مناسبت استعاره دوّم اين است كه اعتقاد به يگانگى خداوند و پيروى از احكام دين كه موجب هدايت به راه حقّ ، و رهايى از تيرگيهاى جهل است ، انسان را به جوار قرب خداوند و جنّات نعيم او مىكشانند كه مطلوب حقيقى مىباشد ، همچنان كه چراغ ، در تاريكى شب ، انسان را در راهى كه به سوى مقصد مىسپارد راهنمايى مىكند .
فرموده است : و خلاكم ذمّ .
خلا در اين جا به معناى عدا ( ترك كرده است ) مىباشد ، و اين جمله در حكم مثل است ، يعنى : تا هنگامى كه بر توحيد خداوند و سنّت پيامبرش ( ص ) پايداريد نكوهشى متوجّه شما نيست ، و نخستين كسى كه اين مثل گونه را گفته است ، قصير هم پيمان جذيمه است كه هنگامى كه عمرو بن عدّى پسر خواهر جذيمه را تشويق كرد كه از طايفه زباء انتقام بگيرد ، عمرو گفت : چگونه براى من چنين چيزى ممكن است و حال آن كه قبيله زباء از عقاب در فضا بلند پروازتر ، و دست يافتن بر آنها از هر چيز دشوارتر است ، قصير گفت : تو آن را بخواه و در اين حال نكوهشى متوجّه تو نيست .
[ 387 ]
فرموده است : ما لم تشردوا .
اين جمله نفى نكوهش را استثنا مىكند ، يعنى تا هنگامى كه چراغهاى توحيد الهى و سنّت نبوى را فروزان نگه داشتهايد نكوهشى بر شما وارد نيست ، مگر اين كه از اين راهى كه مىرويد پراكنده شويد ، و از اين اعتقادى كه داريد دست باز داريد .
سپس چون پيش از اين به آنها سفارش فرمود كه بر اين دو محور كه عبارت از توحيد و سنّت نبوى است و همه تكاليف دين بر آنها دور مىزند ، تكيه و مواظبت كنند ، در اين جا براى آنها توضيح مىدهد كه : حمل كلّ امرىء منكم . . .
تا الجهلة يعنى : در اين باره تكليف متفاوت است ، دانشوران و هوشمندان و كسانى كه در صدد كسب دانشند ، به اندازه مايه و توان خود بار تكليف را به دوش داشته ،
و مكلّف به آگاه كردن مردم و آموزش دادن آنانند ، امّا نادانان مانند زنان و صحرانشينان و سياهپوستان و امثال اين ناآگاهان ، تكليفى سبكتر و كمتر دارند ، و وظيفه آنها در زمينه عبادات بدنى است نه تفكر در مقاصدى كه در وضع عبادات وجود دارد .
پس از اين به مناسبت آنچه درباره تخفيف بار تكليف نادانان و ناآگاهان در پيش بيان فرموده از رحمت بىكران پروردگار سخن گفته است ، منظور از دين قويم اين است كه در آن كژى نيست ، و انحرافى از مقصد حقيقى انسان در آن يافت نمىشود ، مراد از إمام عليم پيامبر اكرم ( ص ) است كه به چگونگى سلوك طريق خدا دانا ، و به مراحل و منازل آن آگاه ، و به مقتضاى حكمت قولى و عملى راهنماى اين راه است ، و يا منظور خود آن حضرت است ، زيرا او وارث علوم پيامبر ( ص ) و رهرو راه اوست ، واژه ربّ در جمله ربّ رحيم خبر مبتداى محذوفى است كه تقدير آن المكلّف ربّ رحيم مىباشد يعنى تكليف كننده پروردگارى مهربان است ، و جايز است كه ربّ فاعل فعل محذوفى باشد كه فعلهاى حمل و خفّف در جملههاى بعدى ، آن را تفسير و تعيين مىكند ، يعنى يحملكم ربّ ، چنان
[ 388 ]
كه خداوند متعال فرموده است : « يُسَبِّحُ لَهُ فِيْهَا بِالْغُدُوِّ وَ الآصَالِ رِجَالُ [ 4 ] » سپس امام ( ع ) وصيّت خود را با دعا و درخواست آمرزش براى آنان و خود پايان داده است .
امام ( ع ) در تكميل وصاياى خود به آنان تذكّر مىدهد كه از زندگى او عبرت گيرند ، و از دگرگونى احوال او در زمانهاى مختلف پند آموزند ، به ياد آورند كه ديروز همكار آنها در پيكار ، و يار آنان در جنگ با اقران ، و عهدهدار امر و نهى در ميان آنان بود . . . و امروز بر بستر مرگ افتاده ، و توان جنبش از او گرفته شده ، و فردا با فرا رسيدن مرگ از آنان جدا مىگردد ، اين دگرگونيها و تبدّل احوال ، همه مايه عبرت و پند و اندرز است ، امام ( ع ) از غد در جمله غدا مفارقهم ممكن است معناى حقيقى را اراده كرده باشد ، به اين سبب كه آن بزرگوار گمان برده كه مرگ او فردا مىرسد ، يا اين كه مراد زمان آينده است هر چند آيندهاى دور باشد ، و اين معنا درست است ، زيرا فرموده است : إن ثبتت الوطأة في هذه المنزلّة : يعنى اگر برايم در اين دنيا دوامى ، و در اين لغزشگاه بقائى باشد ، مراد از مزلّة جايگاه از ميان رفتن زندگى است فذاك يعنى همين مورد اميد است ، ثبات وطأه يا استوارى گام كنايه از دوام و بقاى عمر ، و دحض القدم يعنى لغزش گام اشاره به زوال آن است .
فرموده است : فإنّا كنّا فى أفياء أغصان . . . تا مخطّها .
اين جملات ، جواب شرط است ، يعنى اگر بميريم ما نيز اين چنين بودهايم ،
آنچه را در طىّ جملات مذكور بيان فرموده اشاره به احوال دنيا و خوشيها و دوران آن و بهرهمندى انسان از آن مىباشد ، واژه أغصان ( شاخهها ) براى عناصر چهارگانه ، و واژه أفياء ( سايهها ) را براى آنچه از تركيب اين عناصر در اين جهان پديد مىآيد و انسان در سايه آنها آرامش مىيابد استعاره آورده است ، مناسبت استعاره نخست اين است كه عناصر در حقيقت مانند شاخههاى درخت هستند ، و
[ 4 ] سوره نور ( 24 ) آيه ( 36 ) يعنى : و صبح و شام او را تسبيح و تنزيه مىكنند ، پاك مردانى . . .
[ 389 ]
وجه استعاره دوّم اين كه سايه ، محلّ آرميدن و لذّت بردن است ، همچنان كه وجود و هستى ، در صورت سلامت تن و اعتدال مزاج كه از تركيب درست عناصر حاصل مىشود مايه خوشى و لذّت است ، و نيز مهابّ الرّياح ( جايگاههاى وزش بادها ) براى بدنها و رياح ( بادها ) را براى ارواح و نفخههاى الهى كه بر جان انسانها مىوزد استعاره آورده است ، وجه استعاره نخست ، اين است كه بدنها مانند محلّهايى كه باد بر آنها مىوزد نفخههاى ربّانى را مىپذيرد ، و اين استعاره محسوس است براى معقول ، و مناسبت استعاره دوّم روشن است و نياز به توضيح ندارد ، همچنين واژه غمام ( ابر ) را براى حركت كرات آسمانى و اتّصال آنها ، و آنچه از بالا افاضه و سبب بقاى انسان مىشود استعاره فرموده ، و مناسبت آن اشتراك در افاضه و سبب بودن است ، و ظلّ ( سايه ) آن عبارت از چيزهايى از حركات كرات ، و افاضات سماوى است كه انسان بدانها آرامش مىيابد ، چنان كه گفته مىشود : او در سايه فلانى زندگى مىكند ، يعنى از زندگى و عنايت او بهرهمند است .
عبارت اضمحلّ في الجوّ متلفّقها اشاره است به زوال و پراكنده شدن اسباب سماوى كه براى بقاى آن لازم است ، و مراد از عفا في الأرض مخطّها محو آثار آن از ابدان است ، ضمير متلفّقها به غمام و ضمير مخطّها به مهابّ الرّياح برگشت دارد .
فرموده است : فإنّما كنت جارا جاوركم بدني أيّاما .
اين بيان تذكارى است بر اين كه نفس قدسى آن حضرت به ملأ اعلا پيوسته بوده ، و تمايلى به بقاى در دنيا و بودن در كنار مردم آن نداشته ، و تنها با بدن ،
چند گاهى همنشين آنها بوده است ، و نيز چون همنشينى و همسايگى از عوارض جسمانى است ، ممكن است اين گفتار تذكّر اين مطلب باشد كه غير از تن چيز ديگرى كه همان نفس است نيز وجود دارد . منظور از ايّام ، مدّت زندگى آن حضرت در اين دنياست .
فرموده است : و ستعقبون .
[ 390 ]
يعنى در پايان كار ، از من كالبدى بىجان و بىحركت خواهيد يافت ، كه آنچه را از خردمندى و سخنورى و نيرومندى او به خاطر داريد از دست داده ، و حركت او به سكون ، و نطق او به سكوت مبدّل گشته است ، و براى اين كه آنها را دوباره مورد وعظ و اندرز قرار دهد مىفرمايد : تا اين كه از سكون و بىحركت ماندن چشمهايم ، و از كار افتادن اعضايم بر اثر مرگ ، پند و عبرت گيريد .
فرموده است : فإنّه أوعظ للمعتبرين من المنطق البليغ .
اين سخنى حقّ و درست است كه طبع انسان از مشاهده آنچه در آن عبرت و موعظه است ، بيشتر متأثّر مىشود ، و زيادتر پند مىاندوزد تا اين كه همان را به زبان براى او توصيف كنند و شرح آن را به گوش او برسانند ، هر چند با رساترين عبارات و شيواترين كلمات باشد .
پس از اين امام ( ع ) با آنها آخرين خدا حافظى را به جا مىآورد :
فرموده است : و داعيكم ( انشاء است نه خبر ) وداع امرىء مرصد للتّلاقي ،
يعنى : وداع و بدرود من با شما وداع مردى است كه آماده و مهيّاى لقاى پروردگار شده است .
فرموده است : غدا ترون أيّامى . . . تا آخر .
اين گفتار امام ( ع ) تذكّر و هشدارى است درباره فضيلت و برترى خودش ، تا اين كه پيروانش بر متابعت از او پايدار و استوار باشند ، و آنانى كه بر فضيلت او آگاهى ندارند ، و مقام او را در ميان مردم نمىدانند ، هنگامى كه از ميان آنان رخت بر بندد ، و ستمكاران زمام امور آنها را به دست گيرند ، و ناگزير پردههاى غفلت و بىخبرى از پيش چشم بصيرت آنها برداشته شود ، راه خدا را در پيش گيرند ، و زمانى كه اعمال زشت كسانى را كه بر جاى او نشستهاند بنگرند ، منزلت و برترى او را بشناسند ، و بدانند كه مبارزهها و جنگهاى او و مطالبه خلافت ، براى رسيدن به مقاصد دنيوى نبوده ، بلكه براى بر پا داشتن دين حق ، و شيوههاى عدل ، و خشنودى خداوند متعال بوده است .