متن
ترجمه آیتی
ترجمه شهیدی
ترجمه معادیخواه
تفسیر منهاج البرائه خویی
تفسیر ابن ابی الحدید
تفسیر ابن میثم
[ 378 ]
147 از سخنان آن حضرت عليه السّلام است كه درباره مردم بصره بيان فرموده است :
كُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا يَرْجُو اَلْأَمْرَ لَهُ وَ يَعْطِفُهُ عَلَيْهِ دُونَ صَاحِبِهِ لاَ يَمُتَّانِ إِلَى اَللَّهِ بِحَبْلٍ وَ لاَ يَمُدَّانِ إِلَيْهِ بِسَبَبٍ كُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا حَامِلُ ضَبٍّ لِصَاحِبِهِ وَ عَمَّا قَلِيلٍ يُكْشَفُ قِنَاعُهُ بِهِ وَ اَللَّهِ لَئِنْ أَصَابُوا اَلَّذِي يُرِيدُونَ لَيَنْتَزِعَنَّ هَذَا نَفْسَ هَذَا وَ لَيَأْتِيَنَّ هَذَا عَلَى هَذَا قَدْ قَامَتِ اَلْفِئَةُ اَلْبَاغِيَةُ فَأَيْنَ اَلْمُحْتَسِبُونَ فَقَدْ سُنَّتْ لَهُمُ اَلسُّنَنُ وَ قُدِّمَ لَهُمُ اَلْخَبَرُ وَ لِكُلِّ ضَلَّةٍ عِلَّةٌ وَ لِكُلِّ نَاكِثٍ شُبْهَةٌ وَ اَللَّهِ لاَ أَكُونُ كَمُسْتَمِعِ اَللَّدْمِ يَسْمَعُ اَلنَّاعِيَ وَ يَحْضُرُ اَلْبَاكِيَ متّ إليه بكذا : به وسيله آن به او تقرّب جست محتسبون : خواستاران اجر و ثواب آخرت ضبّ : كينه و خيانت لدم : مانند محزون با دست بر سينه زدن « هر يك از آن دو ( طلحه و زبير ) اميدوار است كه حكومت از آن او شود و آن را به جانب خود مىكشد نه به سوى رفيقش ، اين دو نفر به رشتهاى كه آنها را به خدا پيوند دهد ، و به اسبابى كه آنها را به او مربوط سازد چنگ نزدهاند ، هر كدام از آنها كينه ديگرى را در دل دارد ، و بزودى پرده از روى آن برداشته مىشود ، به خدا سوگند اگر به خواست خود برسند ، اين جان آن را مىگيرد ، و آن ، اين را از ميان برمىدارد ، گروه ستمگر و ياغى به پا خاسته است ، كجايند آنانى كه پاداشهاى آخرت را مىجويند ، بىشكّ راهها براى آنان روشن شده ، و خبرها پيش از اين به آنان داده شده است .
[ 379 ]
براى هر گمراهى انگيزهاى ، و براى هر پيمان شكنى بهانهاى است ، به خدا سوگند من آن كس نيستم كه آواز نوحهگر را گوش دهد و خبر مرگ را بشنود ، و گريه كننده را ببيند ، ليكن عبرت نگيرد و آرام بنشيند . » ضمير تثنيه در جمله كلّ واحد منهما به طلحه و زبير برگشت دارد ، و مراد از امر در جمله يرجو الأمر ، خلافت است ، و اين هنگامى بود كه طلحه و زبير به همراه عايشه رهسپار بصره شده بودند ، يعطفه إليه يعنى : آن را به سوى خود مىكشد و گمان مىكند كه او از رفيقش به خلافت سزاوارتر است .
فرموده است : لا يمتّان . . . تا بسبب .
يعنى طلحه و زبير هيچ دليل و عذرى ندارند كه درباره اقدام به جنگ با او ،
و مسلمانانى كه در اين ميان نابود مىشوند در پيشگاه خداوند ارائه دهند .
فرموده است : كلّ واحد منهما حامل ضبّ لصاحبه .
يعنى هر يك از آنها كينه ديگرى را در سينه خود دارد ، كه بزودى آشكار و پرده از روى آن برداشته مىشود . واژه قناع ( چيزى كه با آن سر و روى را بپوشانند ) را براى پوشش باطن استعاره فرموده است ، و اين مثل است براى كسى كه با دوستش دورويى مىكند و با همه حسد و بىمهرى كه در درون خود به او دارد ،
نسبت به او اظهار دوستى مىكند ، عرب در بدرفتارى مثل به سوسمار مىزند ، و مىگويد : اعقّ من ضبّ يعنى از سوسمار بدرفتارتر است براى اين كه سوسمار گاهى جوجههاى خود را نيز مىخورد .
پس از اين امام ( ع ) سوگند ياد مىكند كه اگر اين دو نفر به مقصود خود برسند هر يك از آنها براى كشتن همكارش خواهد كوشيد ، و اين از چيزهايى است كه در آن شكّى نيست ، زيرا اين عادت همواره جارى است كه دو سلطان در يك اقليم نگنجد ، راز اين مطلب اين است كه طبايع بشرى درباره كمالات نسبت به يكديگر بخيلند ، و هر كس آن را براى خود مىخواهد ، و از ديگرى دريغ مىدارد ،
[ 380 ]
و اين خصلت بر حسب قوّت و ضعف كمالات در آدميان متفاوت است ، بديهى است در نهاد آدمى هيچ چيزى قويتر از سلطه جويى و بزرگتر از حبّ رياست و سلطنت نيست ، بويژه در نهاد كسانى كه معتقد باشند با تحصيل آن مىتوانند آخرت را نيز به دست آورند ، روشن است كه تحصيل دنيا و آخرت بالاترين كمال مطلوب براى انسان است ، و هيچ چيزى در نفس آدمى نمىتواند با اين هدف مقاومت كند ، و او براى رسيدن به اين مقصود به هر كارى كه ممكن است دست مىزند ، و از كشتن فرزند و پدر و برادر نيز كوتاهى نمىكند ، از اين رو گفتهاند الملك عقيم يعنى پادشاهى فرزند ندارد و نازاست ، در مورد طلحه و زبير چنان كه نقل شده پيش از آن كه به مقصود برسند و قبل از آن كه جنگ آغاز گردد ، درباره اين كه كدام يك به امامت در نماز سزاوارترند ميان خود اختلاف كردند ، و عايشه مقرّر كرد كه يك روز محمّد بن طلحه و روز ديگر عبد اللّه بن زبير با مردم نماز گزارند ، تا زمانى كه جنگ پايان يابد ، ليكن پس از اين عبد اللّه بن زبير ادّعا كرد كه عثمان در يوم الدّار به خلافت او تصريح كرده است ، و به اين دليل در نماز جانشين او مىباشد ، و در موقع ديگر مدّعى نصّ صريحى از او شد ، از طرف ديگر طلحه به دليل اين كه سميّه دختر ابى بكر زن اوست ، از مردم خواست به عنوان امير المؤمنين به او سلام دهند ، زبير نيز به عنوان اين كه أسماء خواهر سميّه همسرش مىباشد همين درخواست را از مردم كرد ، و عايشه دستور داد كه هر دو را به عنوان امير المؤمنين سلام دهند ، درباره فرماندهى جنگ نيز ميان آنها اختلاف شد ، نخست هر كدام از آن دو نفر فرماندهى را براى خود مىخواست و سپس از آن منصرف شدند ، در هر حال داستان آنها در تاريخ ثبت و روشن است .
فرموده است : قد قامت الفئة الباغية .
اين جمله اشاره به همين سردمداران جنگ جمل است كه درباره آنها از پيش خبر داده بود ، كه : امرت أن اقاتل النّاكثين و القاسطين و المارقين يعنى : مأمور شدهام كه با ناكثين ( اصحاب جمل ) و قاسطين ( معاويه و ياران او ) و مارقين
[ 381 ]
( خوارج ) كارزار كنم .
فرموده است : فأين المحتسبون و قد سنّت لهم السّنن .
يعنى در اين هنگام كه راه ، روشن گشته است خواستاران پاداشهاى الهى در كجايند ؟ به جاى المحتسبون المحسنون ( نيكو كاران ) نيز روايت شده است .
فرموده است : و قدّم لهم الخبر .
يعنى آنانى كه پيامبر خدا ( ص ) خروج و طغيان گروه باغيه ( ستمگر ) و ناكثه ( پيمان شكن ) و مارقه ( از دين بيرون شونده ) را به آنها خبر داده است ،
بنابراين سزاوار است كه اين گمراهان بپرهيزند از اين كه همان گروهى باشند كه پيغمبر ( ص ) از آنها خبر داده است .
فرموده است : و لكلّ ضلّة علّة .
يعنى براى هر گمراهى سبب و علّتى است ، و اين بيان به خروج اين گروه از دين اشاره دارد ، و علّت در مورد اينها تجاوز و حسد آنهاست ، همچنين براى هر پيمان شكنى شبههاى است كه چشم بصيرت او را از اين كه حق را ببيند مىپوشاند ، مانند همين كسانى كه خونخواهى عثمان را مىكردند .
فرموده است : و اللّه لا أكون . . . تا آخر .
امام ( ع ) سوگند ياد كرده است ، اين چنين نيستم ، يعنى : پس از شنيدن اين كه آنها چيرگى يافته و مردم را بر ضدّ او بر انگيخته و به تهديد آن حضرت پرداختهاند ، از آنها غافل بماند ، و در برابر سركشى آنها شكيبايى كند تا اين كه او را غافلگير كنند ، مانند كسى كه صداى زدن و آواى گريه و شيون را كه نشانه خطر است مىشنود ، ليكن تا صحنه خطر را نبيند و گريه كننده را مشاهده نكند ، قضيّه را باور نمىكند ، در حالى كه سزاوارتر اين است كه به نشانههاى خطر بسنده كند و خود را براى پيكار با دشمن آماده سازد .