متن
ترجمه آیتی
ترجمه شهیدی
ترجمه معادیخواه
تفسیر منهاج البرائه خویی
تفسیر ابن ابی الحدید
تفسیر ابن میثم
[ 548 ]
5 از سخنان آن حضرت ( ع ) است
أَيُّهَا اَلنَّاسُ شُقُّوا أَمْوَاجَ اَلْفِتَنِ بِسُفُنِ اَلنَّجَاةِ وَ عَرِّجُوا عَنْ طَرِيقِ اَلْمُنَافَرَةِ وَ ضَعُوا تِيجَانَ اَلْمُفَاخَرَةِ أَفْلَحَ مَنْ نَهَضَ بِجَنَاحٍ أَوِ اِسْتَسْلَمَ فَأَرَاحَ هَذَا مَاءٌ آجِنٌ وَ لُقْمَةٌ يَغَصُّ بِهَا آكِلُهَا وَ مُجْتَنِي اَلثَّمَرَةِ لِغَيْرِ وَقْتِ إِينَاعِهَا كَالزَّارِعِ بِغَيْرِ أَرْضِهِ . فَإِنْ أَقُلْ يَقُولُوا حَرَصَ عَلَى اَلْمُلْكِ وَ إِنْ أَسْكُتْ يَقُولُوا جَزِعَ مِنَ اَلْمَوْتِ هَيْهَاتَ بَعْدَ اَللَّتَيَّا وَ اَلَّتِي وَ اَللَّهِ ؟ لاَبْنُ أَبِي طَالِبٍ ؟ آنَسُ بِالْمَوْتِ مِنَ اَلطِّفْلِ بِثَدْيِ أُمِّهِ بَلِ اِنْدَمَجْتُ عَلَى مَكْنُونِ عِلْمٍ لَوْ بُحْتُ بِهِ لاَضْطَرَبْتُمْ اِضْطِرَابَ اَلْأَرْشِيَةِ فِي اَلطَّوِيِّ اَلْبَعِيدَةِ عرّجوا : مسيرتان را عوض كنيد فلاح : رستگارى و نجات اجون : تغيير و فساد آب غصّ باللّقمة : وقتى لقمه در گلو گير كند و پايين نرود ايناع الثّمرة : وقت چيدن ميوه اندمجت كذا : بر آن اطلاع يافتم و در درون خود مخفى نگه داشتم باح بالشّئ : آن را آشكار كرد طوىّ : چاه رشا : ريسمان چاه هنگامى كه پيامبر خدا ( ص ) وفات يافت عباس و ابو سفيان بن حرب خدمت آن حضرت رسيدند تا براى خلافت با آن حضرت بيعت كنند امام [ كه نيّت
[ 549 ]
ابو سفيان را مىدانست ] چنين فرمود :
« اى مردم امواج متلاطم فتنهها را با كشتى نجات درهم شكنيد و از راه تفرقه به راه راست روى آوريد و تاجهاى فخر فروشى را كنار بگذاريد .
كسى پيروز مىشود كه ياور داشته باشد ، كسى كه ياور ندارد گوشهگير مىشود ، بدون ياور دست به كارى زدن مانند آب گنديده است كه قابل شرب نيست و يا همچون لقمهاى است كه در گلوى خورندهگير كند . و به منزله ميوهاى است كه در غير وقت چيده شود و يا مانند زراعتى است كه در زمين ديگران كاشته شود .
اگر راجع به خلافت حرفى بزنم مىگويند حريص پادشاهى است و اگر سكوت اختيار كنم مىگويند از مرگ ترسيده چه دور است اين قضاوتها درباره من .
به خدا قسم انس و علاقه پسر ابو طالب به مرگ بيشتر از علاقه و انس كودك به پستان مادرش مىباشد بلكه كنارهگيرى من براى اين است كه در علمى فرو رفتهام كه پنهان است و اگر آن را اظهار كنم مضطرب و پريشان خواهيد شد ، همچون ريسمانى كه در دل چاه گود قرار دارد لرزان مىشويد » . مىگويم ( شارح ) بنابر آنچه روايت شده است علّت ايراد اين خطبه اين بود كه چون جريان بيعت در سقيفه بنى ساعده به نفع ابو بكر پايان يافت ،
ابو سفيان تصميم گرفت كه ميان مسلمين جنگى به راه اندازد تا عدّهاى به دست عدهاى كشته شوند و دين از ميان برود ، بنابراين نزد عبّاس رفت و به او گفت : اى ابو الفضل [ 1 ] مردم با بيعتشان كار خلافت را از بنى هاشم دور كردند و آن را در قبيله بنى تميم قرار دادند و فرداست كه اين مرد تندخو و خشن از طايفه بنى عدى بر ما حكمرانى كند ، برخيز تا نزد على برويم و با او براى خلافت بيعت كنيم . تو عموى
[ 1 ] ابو الفضل كنيه عبّاس بن عبد المطلب است كه به مناسبت نام پسرش فضل بن عباس اين كنيت را بدو دادهاند م .
[ 550 ]
پيامبر خدايى و من در ميان قريش مردى هستم كه سخنم پذيرفته است ، اگر اطرافيان خليفه مانع ما شوند با آنها جنگ كرده و آنها را مىكشيم . با اين تصميم نزد على ( ع ) آمدند و ابو سفيان به آن حضرت گفت : اى ابا الحسن از امر خلافت غافل مباش آيا ما بايد تابع طايفه پست بنى تميم باشيم ؟ امام ( ع ) نيّت ابو سفيان را مىدانست كه اين سخن را براى حمايت از دين نمىگويد ، بلكه به دليل فساد باطن براى از بين بردن دين اين سخن را مىگويد : آنگاه امام ( ع ) در پاسخ ابو سفيان اين كلام را ايراد فرمود :
فرموده است : شقّوا امواج الفتن بسفن النّجاه .
امام ( ع ) فتنه را به درياى متلاطم تشبيه فرمود و بدان خاطر لفظ امواج را براى آن استعاره آورده است و اين جمله را كنايه از بپا خاستن فتنه دانسته است .
وجه مشابهت روشن است ، زيرا دريا و فتنه به هنگام هجوم موج موجب هلاكت فرو روندگان در آنها مىشوند . كشتى نجات را براى هر وسيله نجات بخش مانند كنارهگيرى ، چارهانديشى مفيد و صبر استعاره آورده است . و وجه مشابهت اين است كه همه اينها سبب نجات از فتنهاند ، زيرا هر يك از راههاى ياد شده راهى براى نجات از گرداب فتنه و هلاكت است ، همچنان كه كشتى وسيله نجات از امواج درياست .
فرموده است : عرّجوا عن طريق المنافرة
اين كلام امام ( ع ) دستورى است براى كنارهگيرى از راه تفرقه به راه آرامش و سلامت و آنچه سبب آرامش فتنه مىشود . همچنين سخن آن حضرت كه فرمود : وضعوا تيجان المفاخرة ، فرمان ديگرى است براى خلاصى از فتنه و آن رها ساختن فخر فروشى است ، زيرا افتخار كردن از چيزهايى است كه موجب برانگيختن كينه و دشمنى و سبب بر پا شدن فتنه مىشود . از بزرگترين چيزهايى كه صاحبان دنيا در نهايت مفاخره به آن مىرسند تاج بر سر نهادن است و نسب
[ 551 ]
شريف و پدر و مادر مشهور داشتن و ثروت خانوادگى ، همه اينها اسباب افتخارات دنيايى است . و منشأ آن مشابهتى است كه ميان اسباب افتخار و تيجان مىباشد . پس امام ( ع ) لفظ تيجان را براى آن اسباب استعاره آورده و به كنار گذاشتن آنها دستور فرموده است .
فرموده است : افلج من نهض بجناح او استسلم فاراح .
پس از آن كه امام ( ع ) عبّاس و ابو سفيان را از فتنه نهى مىكند و توضيح مىدهد كه تفرقه و فخر فروشى راههاى پسنديدهاى نيست ادامه مىدهد و اشاره مىكند كه متصدى امر خلافت چگونه بايد باشد و چگونه از مشكلات رهايى مىيابد ، سپس موفقيت و پيروزى را براى كسى مىداند كه يار و ياور داشته باشد و به همين لحاظ « جناح » را براى اعوان و انصار استعاره مىآورد . وجه شباهت در اين عبارت روشن است همچنان كه بال وسيله قدرت و توانايى بر پرواز و به مقصود رسيدن مىشود اعوان و انصار براى دست زدن و قيام به جنگ و حركت در ميدان لازم است . به همين دليل لفظ جناح براى يار و ياور استعاره آورده شده و براى كسى كه يار و ياور ندارد كنارهگيرى وسيله نجات او ذكر شده است . زيرا قيام با ياور يا كنارهگيرى بدون يار و ياور نوعى رستگارى است . در اين كلام امام ( ع ) كمى ياوران خود را به اطّلاع مردم مىرساند و معناى ضمنى سخن حضرت در پاسخ عبّاس و ابو سفيان اين است كه راهى كه شما پيشنهاد مىكنيد راه درستى نيست كه شخص عاقل در امر خلافت پيش گيرد ، چون يا بايد قيام كننده يار و ياورى داشته باشد كه تا به مقصود برسد و يا اگر ندارد كنارهگيرى كند و خود را از رنج بىحاصل نجات دهد [ چون براى امام راه اوّل مقدور نبوده راه دوم را برگزيده است ] .
فرموده است : ماء اجن و لقمة يغصّ بها اكلها .
اين سخن امام ( ع ) نوعى تذكّر است به اين كه خواستههاى دنيوى هر چند
[ 552 ]
بزرگ باشد به تيرگى و تغيير و نقص آميخته است ، و اشاره به اين است كه امر خلافت در آن زمان مشكلاتى در بر داشته است . تشبيه خلافت به آب گنديده و لقمه گلوگير روشن است زيرا مدار زندگى بر آب و غذاست و مسأله خلافت ( وقتى مقصود از آن دنيا باشد ) از بزرگترين اسباب دنيوى است و به آب و غذا مشابهت پيدا مىكند و در اين صورت آب و غذا را استعاره آورده و كنايه از چيزهايى دانسته است كه طالبان دنيا از خلافت مىخواهند ، و چون آب گنديده و لقمه گلوگير مقصود آب و غذاى مطبوع را نقض مىكند موجب تنفّر نفس از پذيرفتن آنها مىشود و چون خلافت موجب درگيرى و رقابت و نزاع بين مسلمين بوده و بىدوام و از بين رفتنى است و به همين دلايل موجب تنفّر و عدم لذّت مىشده و امام ( ع ) آب گنديده و لقمه گلوگير را كنايه از خلافت دانسته تا جوشش بنى هاشم را كه معتقد به قيام براى به دست آوردن خلافت بودهاند فرو نشاند ، مانند اين است كه امام ( ع )
فرمودهاند : « خلافت لقمهاى است گلوگير و جرعهاى است ناگوار . »
فرموده است : و مجتنى الثّمرة لغير وقت ايناعها كالزّارع بغير ارضه امام ( ع ) با اين سخن توجّه مىدهد كه اكنون وقت مطالبه خلافت به دليل نداشتن يار و ياور و غيره نيست و خواستار خلافت در چنين موقعيّتى را كنايه از ميوه چينى دانسته است كه در غير فصل ميوه مىچيند ، زيرا ميان ميوه چين و خواستار خلافت لذّت مشتركى است . سپس آن را كه در غير فصل ميوه مىچيند به زارعى تشبيه كرده است كه در زمين ديگران زراعت مىكند و وجه شباهت در هر دو مورد نداشتن سود است ، زيرا زارعى كه در زمين غير زراعت مىكند بيم آن است كه مانع تصرّف او شوند و تلاش او بيهوده شود و از كارش سود نبرد ، و همين طور كسى كه در غير فصل ميوه مىچيند سودى از آن نمىبرد . خواهان خلافت در آن شرايط مانند عمل اين دو كس است و نفعى از تلاش خود نمىبرد .
[ 553 ]
فرموده است : فان اقل ، يقولوا : حرص على الملك ، و ان اسكت ، يقولوا : جزع من الموت
اين عبارت امام ( ع ) شكايتى است از بد زبانى و فكرهاى باطلى كه در حق آن حضرت روا مىداشتند و بر زبان جارى مىساختند ، و اشاره به اين است كه چه طالب خلافت بود و چه از خلافت كنارهگيرى مىكرد از سخن مردم و نسبت دادن چيزى به او در امان نبود . اگر براى به دست آوردن خلافت قيام مىكرد او را به آزمندى و دنيا خواهى متهّم مىكردند و اگر از طلب خلافت باز مىايستاد او را به خوارى و ترس از مرگ نسبت مىدادند . زبان مردم و افكارشان حريص به اين گونه امور است كه در مناقشات ، بعضى در حق بعضى روا مىدارند .
فرموده است : هيهات بعد اللّتيّا و الّتى و اللّه لابن ابى طالب انس بالموت من الطّفل بثدى امّه .
عبارت على ( ع ) براى تكذيب ذهنيّتهايى است كه سكوت آن حضرت را حمل بر ناتوانيش مىكردند ، يعنى آنچه آنها مىگويند از من بدور است .
دو واژه « اللّتيّا » و « التّى » ضرب المثل است و كنايه از مصيبتهاى بزرگ و كوچك مىباشد . اصل آن اين است كه : مردى با زنى كوتاه قد و كم سنّ و بد خلق ازدواج كرد و از جانب وى دچار سختيهاى فراوان شد ، ناگزير او را طلاق داد و با زنى بلند قد ازدواج كرد و از ناحيه او دو چندان زن اوّل دشوارى ديد . بناچار او را هم طلاق داد و گفت : بعد اللّتيّا و الّتى ، « هرگز ازدواج نمىكنم . » اين جمله براى گرفتاريهاى بزرگ و كوچك ضرب المثل شده است .
مقصود امام ( ع ) از اين جمله اين است كه پس از دچار شدن به گرفتاريهاى بزرگ و كوچك مرا به ترس از مرگ نسبت مىدهند . چه قدر دور است از من چيزهايى كه مىگويند ؟ سپس امام ( ع ) با سوگند ادّعاى آنها را مبنى بر ترس حضرت از مرگ مؤكّداً تكذيب مىكند و مىفرمايد من با مرگ مأنوس ترم تا طفل به پستان
[ 554 ]
مادر ، و اين امر از حال آن حضرت آشكار است ، زيرا كه او سرور عارفان بعد از رسول خدا و در رأس اولياى خدا بود . دانستيم كه دوست داشتن مرگ و علاقه به آن ريشه در جان اولياى خدا داشته و فقط از آنها ساخته است ، زيرا مرگ وسيلهاى است كه آنها را به ملاقات بزرگترين محبوبشان و به بالاترين كمال دلخواهشان مىرساند . دليل اين كه انس امام ( ع ) به مرگ بيشتر از طفل به پستان مادر است اين است كه محبّت طفل به پستان مادر و انس و علاقه وى به خاطر كششهاى حيوانى است و در معرض زوال و نابودى است . امّا علاقه امام ( ع ) به ملاقات پروردگار و رسيدن به حق ميلى عقلى و پايدار است ، و اين كجا و آن كجا ؟
فرموده است : بل اندمجت على مكنون علم لو بحت به لاضطربتم اضطراب الارشية فى الطّوى البعيدة .
اين سخن امام ( ع ) اشاره اجمالى است به اين كه نسبت دادن ترس از مرگ به آن حضرت صحيح نيست . علت عدم قيام آن حضرت علمى است كه آن حضرت بدان واقف است ، زيرا آگاهى او به پايان امور و توفيق نيافتن در آنها و اشراف آن حضرت به نتايج اعمال با چشم بصيرت كه همچون آينه صاف است امور را در آينه عالى ذهن آن حضرت متجلّى مىساخته است . آگاهى حضرت به فساد امور و درك سريع آن حضرت از مصالح موجب خويشتندارى حضرت از قيام براى خلافت بوده است ، بر خلاف افراد نادانى كه به كارهاى مهمّ از روى كوتاهى انديشه نه از روى بينش صحيح اقدام مىكنند و گرفتار مىشوند . بعد از ذكر دليل خوددارى از اقدام براى خلافت ، همگان را به عظمت علمى كه داشته است به وسيله جملهاى كه ذكر شد توجّه مىدهد . جمله شرطيّه : لو بحت . . الى آخر . . . صفت است براى كلمه علم و در موضع جرّ است و در اين صورت اگر براى مردم آشكار شود كه امر خلافت به كجا منتهى مىشود و به چه افرادى خواهد رسيد و مردم به چه حال و وضعى در خواهند آمد مضطرب شده و آرا و
[ 555 ]
عقايدشان پراكنده خواهد شد ، زيرا پيامبر ( ص ) امام ( ع ) را بر امور مطّلع كرده و ذهن او را آماده ساخته بود چون عدّهاى از مردم در آن زمان از عمر و بسيارى از عثمان نفرت داشتند ، چه رسد به معاويه .
گروهى بودند كه خود را براى خلافت شايسته دانسته و آن را براى خود مىخواستند و بر اين باور بودند كه خلافت بعد از ابو بكر به آنها خواهد رسيد .
وقتى كه كار به اين صورت باشد ، چنانچه علمى كه آن حضرت از عاقبت كار داشت ديگران مىداشتند نظام موجود حاصل نمىشود و عدّهاى از رسيدن خلافت به امام ( ع ) مأيوس مىشدند . بعضى از خشونت عمر مىترسيدند و از او نفرت داشتند و بعضى ديگر از بنى اميّه و اعمالشان متنفّر بودند . با اين ترتيب امام ( ع ) اضطراب انديشه مردم را از باب مبالغه به لرزش طناب در چاه بسيار عميق تشبيه كرده است كه تشبيه معقول به محسوس است . هر چقدر چاه عميقتر باشد لرزش طناب به دليل بلندى آن بيشتر خواهد بود ، يعنى در اين وضع اضطراب مردم بيشتر و اختلافشان شديدتر مىشود .
بنا به قول بعضى مقصود امام ( ع ) از عبارت اين است كه آنچه مرا مانع از مطالبه خلافت و جنگ شد اشتغال من به امورى بود كه از علم به احوال آخرت و مشاهده نعمتها ، و گرفتاريهاى قيامت بوده است ، كه اگر از آنچه مىدانستم پرده برمىداشتم و ديگران مىدانستند همچون لرزش ريسمان بلند در چاه گود از خوف خدا مىلرزيدند و از عتاب او هراسناك مىشدند و يا به پاداشهاى آخرت شوق پيدا مىكردند و از رقابت در امر دنيا فراموش مىكردند . احتمال دارد كه امام ( ع ) معناى اخير را قصد كرده باشد . اگر تمام اين خطبه به دست ما مىرسيد ،
شايد مقصود امام ( ع ) روشن مىشد كه اكنون بر آن واقف نيستيم .