متن
ترجمه آیتی
ترجمه شهیدی
ترجمه معادیخواه
تفسیر منهاج البرائه خویی
تفسیر ابن ابی الحدید
تفسیر ابن میثم
[ 126 ]
107 از خطبههاى آن حضرت عليه السّلام است :
إِنَّ أَفْضَلَ مَا تَوَسَّلَ بِهِ اَلْمُتَوَسِّلُونَ إِلَى اَللَّهِ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَى اَلْإِيمَانُ بِهِ وَ بِرَسُولِهِ وَ اَلْجِهَادُ فِي سَبِيلِهِ فَإِنَّهُ ذِرْوَةُ اَلْإِسْلاَمِ وَ كَلِمَةُ اَلْإِخْلاَصِ فَإِنَّهَا اَلْفِطْرَةُ وَ إِقَامُ اَلصَّلاَةِ فَإِنَّهَا اَلْمِلَّةُ وَ إِيتَاءُ اَلزَّكَاةِ فَإِنَّهَا فَرِيضَةٌ وَاجِبَةٌ وَ صَوْمُ شَهْرِ رَمَضَانَ فَإِنَّهُ جُنَّةٌ مِنَ اَلْعِقَابِ وَ حَجُّ ؟ اَلْبَيْتِ ؟ وَ اِعْتِمَارُهُ فَإِنَّهُمَا يَنْفِيَانِ اَلْفَقْرَ وَ يَرْحَضَانِ اَلذَّنْبَ وَ صِلَةُ اَلرَّحِمِ فَإِنَّهَا مَثْرَاةٌ فِي اَلْمَالِ وَ مَنْسَأَةٌ فِي اَلْأَجَلِ وَ صَدَقَةُ اَلسِّرِّ فَإِنَّهَا تُكَفِّرُ اَلْخَطِيئَةَ وَ صَدَقَةُ اَلْعَلاَنِيَةِ فَإِنَّهَا تَدْفَعُ مِيتَةَ اَلسُّوءِ وَ صَنَائِعُ اَلْمَعْرُوفِ فَإِنَّهَا تَقِي مَصَارِعَ اَلْهَوَانِ أَفِيضُوا فِي ذِكْرِ اَللَّهِ فَإِنَّهُ أَحْسَنُ اَلذِّكْرِ وَ اِرْغَبُوا فِيمَا وَعَدَ اَلْمُتَّقِينَ فَإِنَّ وَعْدَهُ أَصْدَقُ اَلْوَعْدِ وَ اِقْتَدُوا بِهَدْيِ نَبِيِّكُمْ فَإِنَّهُ أَفْضَلُ اَلْهَدْيِ وَ اِسْتَنُّوا بِسُنَّتِهِ فَإِنَّهَا أَهْدَى اَلسُّنَنِ وَ تَعَلَّمُوا ؟ اَلْقُرْآنَ ؟
فَإِنَّهُ أَحْسَنُ اَلْحَدِيثِ وَ تَفَقَّهُوا فِيهِ فَإِنَّهُ رَبِيعُ اَلْقُلُوبِ وَ اِسْتَشْفُوا بِنُورِهِ فَإِنَّهُ شِفَاءُ اَلصُّدُورِ وَ أَحْسِنُوا تِلاَوَتَهُ فَإِنَّهُ أَنْفَعُ اَلْقَصَصِ وَ إِنَّ اَلْعَالِمَ اَلْعَامِلَ بِغَيْرِ عِلْمِهِ كَالْجَاهِلِ اَلْحَائِرِ اَلَّذِي لاَ يَسْتَفِيقُ مِنْ جَهْلِهِ بَلِ اَلْحُجَّةُ عَلَيْهِ أَعْظَمُ وَ اَلْحَسْرَةُ لَهُ أَلْزَمُ وَ هُوَ عِنْدَ اَللَّهِ أَلْوَمُ ذروة الشّىء : بلندى آن چيز يرحضان : مىشويند ، رحض : شستن الإفاضة في الذّكر : شتافتن در ذكر ملّة : كيش مثراة : محلّ افزايش ثروت هدي : راهنمايى كردن ، و اين واژه مصدر و ضدّ اضلال به معناى گمراهى است جنّة : سپر منسأة : محلّ تأخير انداختن
[ 127 ]
« برترين وسيلهاى كه متوسلان مىتوانند با چنگ زدن به آن به خداوند سبحان تقرّب جويند ، ايمان به او و پيامبرش و جهاد در راه اوست ، زيرا جهاد قلّه بلند اسلام است ، همچنين كلمه اخلاص ( گفتن لا اله الاّ اللّه ) مىباشد ،
كه نداى فطرت است ، ديگر به پاداشتن نماز است كه آيين دين است ، و نيز دادن زكات كه تكليفى واجب است ، همچنين روزه ماه رمضان است كه سپرى در برابر عذاب خداوند مىباشد ، ديگر حجّ و عمره خانه خداست كه اين دو فقر و نادارى را از ميان مىبرند و گناهان را مىشويند ، نيز صله رحم است كه سبب افزايش مال و درازى عمر است ، و هم صدقه دادن به بينوايان در پنهانى است كه كفّاره گناهان است ، ديگر صدقه دادن آشكار است كه از مرگهاى ناگهانى و بد ، پيشگيرى مىكند ، همچنين به جا آوردن اعمال نيك است كه انسان را از افتادن در ورطه خوارى نگه مىدارد .
خداوند را زياد ياد كنيد كه آن نيكوترين ذكر است ، و به آنچه خداوند پرهيزكاران را وعده داده است دل بنديد كه وعده او راستترين وعدههاست ،
و روش پيامبرتان را پيروى كنيد كه بهترين روشهاست ، و به سنّت او رفتار كنيد كه هدايت كنندهترين سنّتهاست ، و قرآن را بياموزيد كه بهترين گفتههاست ، و در آن بينديشيد كه قرآن بهار دلهاست ، و از نور آن شفا بجوييد كه قرآن شفابخش سينههاست ، و آن را نيكو تلاوت كنيد كه آن سودمندترين سرگذشتهاست ، به راستى عالمى كه به علم خود عمل نكند مانند جاهل سرگردانى است كه هرگز از جهل خود به هوش نمىآيد ، بلكه برهان حقّ عليه او كاملتر ، و افسوس و حسرت براى او لازمتر ، و نزد خداوند از هر كس نكوهيدهتر است . »
امام ( ع ) در اين خطبه به برترين وسايلى كه انسان را به خداوند سبحان نزديك مىگرداند
و آن ايمان كامل است اشاره فرموده و ايمان به خدا همان گواهى بر هستى اوست ، و اين اصل ، و پايه ايمان است و پس از آن به ذكر لوازم و مراتب كمال آن مىپردازد و مىفرمايد :
[ 128 ]
1 التّصّديق برسوله :
اين كه گواهى بر رسالت پيامبر ( ص ) را بر ديگر عبادات مقدّم داشته براى اين است كه ايمان به نبوّت اصل و پايه عبادات است ،
و بدون داشتن اعتقاد به آن هيچ عبادتى صحيح نيست .
2 الجهاد فى سبيله :
در صفحات گذشته فضيلت جهاد شرح داده شده ، و امام ( ع ) در اين جا از آن به ذروة الإسلام تعبير فرموده است ، و واژه ذروه را كه به معناى كوهان شتر است ، براى جهاد استعاره فرموده و اين به ملاحظه مرتبه بلند و مقام ارجمندى است كه جهاد در اسلام دارد ، و نيز شباهتى است كه از اين جهت ميان جهاد و كوهان شتر موجود است ، و اين كه جهاد را بر نماز مقدّم داشته ، بدين سبب است كه آن كسى كه به جهاد مىشتابد يقين به لقاى پروردگار دارد ، و ايمانش به آنچه پيامبر گرامى ( ص ) از جانب خداوند آورده راسخ است ، از اين رو خود را در مهلكهاى كه پديد آمده مىاندازد ، در حالى كه برنابودى خود گمان غالب و يا يقين دارد و نيز براى اين است كه جهاد در ايجاد وحدت دينى در سرتاسر جهان نقش اصلى را داراست .
3 كلمة الإخلاص :
اين همان كلمه توحيد يعنى لا إله إلاّ اللّه است ، كه مستلزم نفى هر نوع شريك و مانند از خداوند است ، و چون اخلاص به همين معناست ، لذا به آن ، كلمه اخلاص گفته شده است ، امّا جهت فضيلت آن اين است كه اين كلمه ، آواى فطرت انسان است ، و خداوند نهاد او را با آن سرشته ، و بر اين فطرت و جبلّت وى را آفريده است ، همچنان كه خردهايى كه از آلودگى علايق بدنى و تيرگيهاى نفسانى مصون ، و از عوارض و تأثيرات تربيتهاى انحرافى محفوظ و به دور مانده است ، گواه و معترف است ، كه اقرار بر يگانگى پروردگار و تنزيه وى از شريك و مانند ، از همان آغاز آفرينش با سرشت انسان در آميخته ،
و پيمان آن در عهد ألست با او بسته شده ، و به آن ، نام فطرت داده شده است هر چند اطلاق اين نام بر سبيل مجاز و از باب اطلاق نام ملزوم بر لازم آن مىباشد .
4 إقامة الصّلاة :
در بيان امام ( ع ) نماز به دين تعبير شده ، هر چند اين فريضه
[ 129 ]
يكى از اركان دين است ، و اين تعبير به مناسبت اين است كه نماز از اركان مهمّ و ستون عمده آيين مقدّس اسلام به شمار آمده است ، از اين رو اطلاق آن به طريق مجاز بوده و از باب ناميدن جزء به نام كلّ مىباشد .
بايد دانست كه نماز داراى فضايل و اسرارى است كه آگاهى به آنها ضرورى است ، امّا فضيلتهاى آن ، گذشته از قرآن كريم كه بطور مؤكّد امر به اتيان آن مىكند ، اخبار بسيارى درباره اهميّت آن وارد شده است كه از آن جمله پيامبر اكرم ( ص ) فرموده است : الصّلاة عمود الدّين من تركها فقد هدم الدّين يعنى نماز پايه دين است هر كس آن را ترك كند ، دين را ويران كرده است ، همچنين فرموده است : مفتاح الجنّة الصّلاة يعنى كليد بهشت نماز است ، و نيز در فضيلت كامل به جا آوردن نماز فرموده است : إنّ الرّجلين من امّتى يقومان في الصّلاة و ركوعهما و سجودهما واحد و إنّما بين صلاتيهما ما بين السّماء و الأرض يعنى : دو تن از امّت من براى نماز به پا مىخيزند و ركوع و سجود آنها يكى است ، ولى ميان نماز آن دو تفاوت از زمين تا آسمان است ، همچنين فرموده است : أما يخاف الّذى يحوّل وجهه في الصّلاة أن يحوّل اللّه وجهه وجه حمار يعنى : آيا كسى كه در نماز روى مىگرداند بيم ندارد كه خداوند چهره او را به چهره الاغ برگرداند ، و نيز از سخنان آن بزرگوار است كه : من صلّى ركعتين لم يحدّث فيهما نفسه بشىء من الدّنيا غفر اللّه له ذنوبه يعنى : هر كس دو ركعت نماز به جاى آورد ، و در آن خيال دنيا را از دل بيرون كند ، خداوند گناهان او را مىآمرزد .
امّا اسرار نماز دو گونه است : عامّ و خاصّ ، ما در شرح خطبه اوّل آن جا كه درباره حجّ سخن راندهايم سرّ عمومى همگى عبادات را روشن كردهايم ، و گفتهايم كه اين اعمال ، غرض ثانوى مرد خداشناس را كه عبارت از تربيت نفس و خلاصى از گناه است تأمين مىكند ، ديگر اين كه عبادات در رام كردن نفس سركش امّاره براى فرمانبردارى از نفس مطمئنّه ، و عادت دادن آن ، به پيروى از اين ، انسان را يارى مىدهد ، و چون به اين نكته توجّه شود دانسته خواهد شد كه
[ 130 ]
همگى آيات و اخبارى كه در فضيلت عبادات وارد شده است ، معنا و مقصود آنها به همين نكته برگشت دارد ، مثلا اين كه خداوند فرموده است : « إنَّ الْصَّلاةَ تَنْهَى عَنِ الفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ [ 1 ] » يعنى ، نماز انسان را از كارهاى زشت و ناپسند باز مىدارد ،
براى اين است كه سبب ارتكاب اين گونه اعمال ، سركشى نيروى شهوانى ، و بيرون رفتن آن از فرمان عقل است ، و چون نماز موجب اين است كه اين نيروى طغيانگر تحت فرمان عقل درآيد ، و عقل هم انسان را از انجام اين كارها نهى مىكند لذا نماز ، انسان را بدينسان از فحشا و منكر منع مىكند ، و او را از ارتكاب اين اعمال باز مىدارد همچنين با ملاحظه آنچه گفته شد ، معناى اين كه نماز ستون دين است نيز دانسته مىشود ، زيرا پيامبر اكرم ( ص ) فرموده است : بنى الإسلام على خمس ، فكلّ منها عماد بحسب شرائطه ، فمن أخلّ بها فقد هدم بنيانه الّذي يصعد به إلى اللّه ، يعنى : اسلام بر پنج پايه استوار شده ، و هر يك از آنها با شرايطى كه دارد ستون آن است ، پس هر كس در انجام دادن شرايط هر يك از آنها كوتاهى كند ، بنايى را كه به وسيله آن به سوى خداوند بالا مىرود ويران كرده است ، حديث اين كه نماز كليد بهشت است نيز به همين معناست ، زيرا به وسيله نماز است كه ابواب وصول به رحمت و مغفرت خداوند به روى انسان باز مىشود ، و در اين جاست كه تفاوت ميان نماز آن دو تن مسلمان كه پيامبر اكرم ( ص ) در حديث خود بدآنها اشاره فرموده است آشكار مىگردد ، زيرا اگر فايده نماز رو آوردن به درگاه خداوند و سركوب كردن شيطان باشد ، نماز آن كس كه با خشوع و خوف و خشيت در برابر خداوند ايستاده ، و همه دل را متوجّه عظمت و جلال او ساخته است ، با نماز آن نادان كه عبادتش از اين اوصاف بيرون است و شيطان روى دل او را از جانب قبله به سمت ديگر برگردانيده است ، چگونه مىتواند برابر باشد ، و تفاوت آن از كجاست تا به كجا ، همچنين حديث آن
[ 1 ] سوره عنكبوت ( 29 ) آيه ( 45 ) يعنى : نماز از كارهاى زشت و منكر باز مىدارد .
[ 131 ]
بزرگوار مبنى بر تهديد كسى كه در هنگام نماز روى خود را به جانب ديگر بر مىگرداند نيز بر همين اساس است ، زيرا آن حضرت نهى مىكند از اين كه نمازگزار در حال نماز دل از توجّه به سوى خدا بردارد ، و از ملاحظه عظمت و جلال او غافل شود ، براى اين كه هر كس در حال نماز به راست يا چپ خود متوجّه شود ، دل از جدا برداشته و از مشاهده انوار كبريائيش غافل شده است ، و چنين كسى ممكن است غفلت او ادامه يابد و در نتيجه نابخردى ، و نارسايى او در فهم امور متعالى ، و بىاعتنايى به كسب علوم ، و عدم تقرّب به خدا ، چهره دلش به چهره الاغ مبدّل گردد ، همچنين است حديث آن حضرت درباره اين كه خداوند گناه نمازگزارى را كه در حال نماز حديث نفس را ترك و خيال دنيا را از دل بيرون مىكند مىآمرزد زيرا او در حال نماز رو به سوى خدا داشته و دل از غير او برداشته است ، بنابراين خلاصه و روح عبادت ، توجّه به خدا و روى دل به سوى او داشتن است ، از اين رو پيامبر گرامى ( ص ) فرموده است : إنّما فرضت الصّلوة و امر بالحجّ و الطّواف و اشعرت المناسك لإقامة ذكر اللّه يعنى جز اين نيست كه نماز ، واجب ،
و به حجّ و طواف امر ، و مناسك تشريع شده است ، تا ياد خدا به پا داشته شود ، و اگر در ذكر و عبادتى كه به جا آورده مىشود ، آن كه مراد از ذكر و معبود و مطلوب است در دل نبوده ، و بيمى از هيبت و جلال او جان را فرا نگرفته باشد ، اين ذكر و عبادت مربوط به او نخواهد بود ، عايشه گفته است : پيامبر خدا ( ص ) با ما سخن مىگفت ، و ما نيز با او سخن مىگفتيم ، و چون وقت نماز فرا مىرسيد چنان متوجّه خدا و از همه چيز منقطع مىشد كه گويا همديگر را نمىشناسيم ، همچنين على ( ع ) در هنگامى كه وقت نماز مىشد ، چنان به خود مىپيچيد و مىلرزيد و رنگ رخسارش دگرگون مىگشت كه به او گفته مىشد : اى امير مؤمنان تو را چه شده است ؟ مىفرمود : هنگام اداى امانتى فرا رسيده كه خداوند آن را بر آسمانها و زمين عرضه كرد ، و آنها از پذيرفتن آن سرباز زدند و ترسيدند ، و نيز علىّ بن الحسين ( ع ) در هنگامى كه آماده براى وضو مىشد چنان رنگ رخسارش زرد
[ 132 ]
مىگشت كه اهل خانهاش به او عرض مىكردند : اين چه حالتى است كه هنگام وضو شما را فرا مىگيرد ؟ در پاسخ مىفرمود : نمىدانيد در پيشگاه چه كسى مىايستم ، آنچه ذكر شد همه بر لزوم حضور قلب ، و توجّه به عظمت بارى تعالى و انقطاع از غير او در حال عبادت دلالت دارد .
امّا اسرار خاصّ نماز : چنان كه مىدانيم اين فريضه جز ذكر ، قراءت ،
ركوع ، سجود ، قيام و قعود چيز ديگرى نيست ، امّا ذكر روشن است كه عبارت از گفتگو و مناجات با پروردگار متعال است ، و غرض از آنها ، حصول توجّه به سوى او و يادآورى است بر آنچه نيروهاى شيطانى را تحت رهبرى عقل ، قرار مىدهد و تكرار آن باعث ادامه حصول اين مقصود است ، و غرض از قراءت و ذكر و حمد و ثناى بارى تعالى و تضرّع و دعا همين است ، و منظور از آنها ادا و تكرار حروف و اصوات و به كار واداشتن زبان نيست ، زيرا اگر غرض اين باشد تحريك زبان به هذيان و ياوهگويى كه خود نيز موجب به كار گرفتن زبان است ، براى انسان آسانتر مىباشد ، و ما به خواست خداوند در آينده در فصول مناسبترى راجع به خواندن ذكر و فضيلت و فايده آن ، سخن خواهيم گفت .
امّا غرض از ركوع و سجود و قيام و قعود ، تعظيم و بزرگداشت خداوند متعال است ، كه اين خود مستلزم توجّه و التفات به سوى او ، و همچنين متضمّن ذكر و ياد اوست ، زيرا اگر جايز باشد كه انسان خدا را با به جا آوردن افعالى تعظيم كند در حالى كه از او غافل باشد ، روا خواهد بود كه انسان بتى را در پيش روى خود قرار دهد ، و در حالى كه غافل از آن است ، آن را تعظيم كند ، حديثى كه معاذ بن جبل روايت كرده است اين مطلب را تأييد مىكند كه : من عرف من على يمينه و شماله متعمّدا فى الصّلاة فلا صلاة له : يعنى هر كس در حال نماز از روى عمد دريابد چه كسى در سمت راست و چپ او قرار دارد ، نمازى بر او نيست ، و نيز در حديث آمده است كه إنّ العبد ليصلّي الصّلاة لا يكتب له سدسها و لا عشرها و إنّما يكتب للعبد من صلاته ما عقل منها يعنى : بنده خدا نماز مىگزارد ، ( حتّى ) يك ششم و
[ 133 ]
يك دهم آن برايش نوشته نمىشود ، جز اين نيست كه از نماز بنده آنچه فهميده و درك كرده پذيرفته و نوشته مىشود .
چون دانسته شد كه پايه و زير بناى نماز ، اقبال و توجّه به سوى خداوند متعال است ، اكنون بايد بدانيم كه التفات و توجّه ، مستلزم يادآورى و درك است ، و غرض از آن ، دقّت و ادراك مقام كبريايى و عظمت اوست ، و دقّت ، جز انديشيدن نيست كه اين نيز به منزله ديده بصيرت و مردمك چشم خرد انسان است ، بديهى است تذكّر و ادراك مقام كبريايى خداوند موجب تعظيم اوست ،
زيرا عظمت و جلال او بزرگتر و برتر از آن است كه كسى آن را درك كند و در برابر آن سر فرود نياورد ، تعظيم خداوند و درك مقام ربوبى ، نيز مستلزم پديد آمدن بيم و اميد يا خوف و رجاست ، زيرا ما هنگامى كه عظمت و قدرت يكى از پادشاهان روى زمين را تصوّر مىكنيم ، بىاختيار احساس مىكنيم كه در برابر او توان سخن گفتن و پاسخگويى را نداريم ، و لازم مىدانيم ، در روبرو شدن با او آرام و فروتن باشيم ، و بسا مىشود كه در اين هنگام دچار لرزش تن و لكنت زبان نيز بشويم . آشكار است كه منشأ اين احساس بيم ناشى از تصوّر بزرگى مقام پادشاه است ، بنابراين تصوّر مقام عظمت و جلال پادشاه پادشاهان و درهم شكننده سركشان و فرمانرواى همه جهانها و جهانيان براى انسان چگونه خواهد بود ، رجا و اميد نيز همين گونه است ، يعنى : هنگامى كه عظمت و قدرت پروردگار را تصوّر مىكنيم ، و مىنگريم كه هر چه هست از آن اوست ، اميد ما به او برانگيخته مىشود . بويژه اين كه در ضمن آيات مربوط به خوف و رجا به اين نكته تأكيد شده است .
همچنين تصوّر عظمت و جلال پروردگار ، موجب پيدايش شرم و حيا در انسان است ، زيرا تصوّر مقام كبريايى او باعث اين است كه انسان همواره احساس كوتاهى و تقصير كند و خود را گنهكار بداند ، و همين احساس و توهّم موجب شرم و حيا از خداوند سبحان مىشود .
[ 134 ]
5 إيتاء الزّكاة :
دادن زكات يكى از اركان مهمّ دين است ، و امام ( ع ) با ذكر اين كه دادن زكات ، فريضهاى واجب است ، به اهميّت و فضيلت آن اشاره فرموده است ، قطب راوندى گفته است : مراد از فريضه ، سهمى است از مال كه براى فقيران مستحقّ جدا مىگردد و زكات ناميده مىشود ، و معناى آن در عرف شرع همين است ، زيرا فريضه به معناى واجب است و همگى عبادات نيز واجبند ،
و فرض و واجب هر دو يك معنا دارد كه در گفتار حضرت به صورت مكرّر آمده است .
آنچه قطب راوندى گفته وجه نيكويى است . و چنان كه روشن خواهيم كرد اشاره به يكى از اسرار زكات دارد ، ولى اين عبادت ، ضمن اين كه راز مشترك همگى عبادات را كه عبارت از توجّه به سوى خداوند متعال ، و جلب رضا و محبّت اوست ، داراست ، اسرار خاصّى نيز دارد ، كه در زير بيان مىشود :
1 منظور از كلمه شهادت يعنى گفتن لا إله إلاّ اللّه توحيد مطلق خداوند ، و يكتا و بىهمتا دانستن او از طريق توجّه به اوست ، و اين شناخت و اقرار ، كامل نمىشود مگر اين كه انسان هر محبوبى جز او را نفى و رها كند زيرا محبّت مشاركت نمىپذيرد ، و فايده و تأثير توحيد زبانى نيز در درون و نهاد انسان اندك است ، از اين رو مرتبه دوستى خداوند با جدايى و دورى از علايق و دلبستگيها آزمايش مىشود ، و چون ثروت محبوب انسان و وسيله بهرهبردارى او از دنيا و دلبستگى به آن است ، و نيز موجب مىشود كه آدمى از مرگ متنفّر شود ، براى اين كه صدق ادّعاى محبّت انسان نسبت به محبوب ، شناخته شود ،
در اين دو قسمت مورد آزمايش قرار مىگيرد ، و از او خواسته مىشود از دوستى مال كه معشوق اوست دست بردارد ، چنان كه در اين باره خداوند متعال فرموده است : « اِنَّ اللَّه اشْتَرَى مِنَ الْمُؤْمِنِيْنَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بأنَّ لَهُمُ الجَنَّةَ [ 2 ] » و مردمى كه اين معنا را دريافتهاند از اين حيث به گروهى چند منقسم
[ 2 ] سوره توبة ( 9 ) آيه ( 111 ) يعنى : خداوند جان و مال مؤمنان را در برابر بهشت خريدارى كرده است .
[ 135 ]
شدهاند ، گروهى دوستى و محبّت خود را نسبت به معشوق حقيقى خالص گردانيده و به عهد خود وفا كرده ، و اموال خود را در راه او بذل و انفاق نمودهاند ، و از آن چيزى براى خود باقى نگذاشتهاند تا آن جا كه به يكى از افراد اين طايفه گفته شده است ، چه مبلغى زكات را در دويست درهم واجب مىدانى ؟ گفت : امّا بر عوام مطابق حكم شرع ، پنج درهم فرض است ، ليكن برما بذل همه آن واجب است .
دستهاى از اين مرتبه پايين آمده ، به منظور رفع نيازهاى آينده خويش ، و انجام امور خير در اوقات خود ، از بذل همگى مال خوددارى كرده ، و نيّت خود را در اندوختن آن ، ميانهروى در تأمين نيازمنديها ، و دورى جستن از خوشگذرانى و تنعّم قرار داده ، و مازاد آن را بخشش و انفاق كردهاند ، با اين حال اين دسته هم در واجبات مالى اكتفا به حدّ شرعى نكردهاند ، نخعى و شعبى و مجاهد از اين دستهاند ، چنان كه به شعبى گفته شد : آيا در مال جز زكات حقّ ديگرى وجود دارد ؟ گفت : آرى ، نشنيدهاى كه خداوند متعال فرموده است : « و آتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِىْ الْقُرْبَى [ 3 ] » و اينها در عمل خود به آيه « وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ [ 4 ] » استدلال كرده ، و انفاق را منحصر به زكات ندانسته بلكه آن را از حقوق مسلمان بر مسلمان دانستهاند ، به اين معنا كه بر مسلمان متمكّن واجب است ، هر زمان مسلمان نيازمندى را بيابد ، نياز او را از مالى كه زياده بر حقّ زكات در دست دارد ، برآورد .
برخى هم به اداى واجب اكتفا ، و زكات را بدون زيادتى و نقصان از مال ،
اخراج كردهاند و البتّه اين پستترين مراتب مذكور بوده و منحصر به عوام و نادانهاست ، زيرا اينها سرّ بذل مال را نمىدانند ، و نسبت به آن بخل مىورزند ، و دوستى و دلبستگى آنها به آخرت ضعيف است ، از اين رو لازم است ثروتمندان و مالداران خود را از پليدى بخل ، پاك كنند ، زيرا اين خوى زشت از جمله صفات
[ 3 ] سوره بقره ( 2 ) آيه ( 177 ) يعنى : و دارايى خود را در راه دوستى خدا به خويشاوندان و . . . بدهد .
[ 4 ] سوره بقره ( 2 ) آيه ( 3 ) يعنى : و از آنچه روزى آنها كردهايم انفاق مىكنند .
[ 136 ]
نابود كننده است ، چنان كه على ( ع ) فرموده است : ثلاث مهلكات : شحّ مطاع ،
و هوى متّبع ، و إعجاب المرء بنفسه يعنى : سه چيز نابود كننده است : بخلى كه به كار برده شود ، و هواى نفس كه پيروى گردد ، و خود پسندى ، علّت اين كه بخل از مهلكات به شمار آمده اين است كه منشأ آن حبّ مال است ، و مىدانيم كه دنيا و آخرت ضدّ يكديگرند ، و نزديكى به يكى ، موجب دورى از ديگرى است ، علاوه بر اين چنان كه پيش از اين توضيح داديم ، دوستى مال انسان را از توجّه به خدا و رو آوردن به سوى او منصرف و دور مىگرداند ، و همين امر موجب هلاكت او در آخرت است . براى برطرف كردن اين خوى زشت ، بايد نفس را تدريجا به بذل و بخشش عادت داد ، زيرا دوستى چيزى را يكباره از دل بيرون كردن ميسّر نمىشود مگر اين كه نفس را اندك اندك به جدايى از آن وادار كرد ، تا اين كه به آن خو كند ، بنابراين زكات به تعبيرى كه ذكر شد طهور است يعنى نفس را از پليدى بخل كه موجب هلاكت است پاك مىسازد ، بديهى است پاكيزه شدن نفس از اين طريق ، به مقدار مالى كه در راه زكات مىپردازد بستگى دارد ،
همچنين منوط است به اين كه تا چه اندازه نسبت به مصرف اين مال در راه خدا و طاعت و محبّت او شادمان شده ، و از اين كه توانسته است چيزى را كه مايه روگردانى او از قبله معبود شده دور گرداند ، خوشحال شده باشد .
2 دوّمين راز فريضه زكات شكر نعمتهاى خداست ، زيرا نعمتهايى كه پروردگار متعال به بندگان ارزانى فرموده است برخى در جان و تن ماست . و اين گونه نعمتها را با انجام عبادتهاى بدنى مىتوان شكر گزارى كرد ، و برخى در مال ماست كه بايد با اداى عبادتهاى مالى شكر آنها را به جا آورد ، و به حقّ بايد گفت كه پستتر و دورتر از رحمت خدا كسى است كه بينوايى را بنگرد كه دستش از مال تهى و به او نيازمند شده ، و وى به خود اجازه ندهد كه به شكرانه اين كه خداوند متعال او را از ديگران بىنياز و ديگران را به او نيازمند ساخته ، يك دهم يا يك چهلم از آنچه دارد به او بدهد .
[ 137 ]
3 سوّمين راز زكات ، مربوط به اصلاح امور شهرها ، و بهبود احوال مردم آنهاست ، براى اين كه خداوند زكات را بر توانگران واجب فرموده تا از اين طريق بينوايان و تهيدستان را در اموال آنان شركت دهد و فقر آنان را بر طرف سازد ، و اين كه امام ( ع ) از زكات به فريضه واجب تعبير فرموده اشاره به همين نكته است ، و در اين راز نيز دو راز ديگر نهفته است ، يكى اين كه زكات ، فقرا را كمك مىكند تا به بندگى و عبادت خدا پردازند ، و به سبب دويدن به دنبال روزى ، از طاعت او باز نمانند ، ديگر براى اين است كه اندوه و حسد بينوايان نسبت به توانگران از ميان برود ، و از كوشش در ايجاد فساد در روى زمين باز ايستند ، و اختلال در امور اجتماعى پديد نيايد ، چون با پرداخت همين مقدار مال به عنوان زكات ، قلوب آنان آرامش مىيابد ، و بدان دل مىبندند و دوام آن را از خدا مىخواهند و با توانگران دوستى و به آنان دلبستگى پيدا مىكنند ، و در نتيجه موجبات مشاركت و همكارى ميان مردم ، و همدمى و همدلى آنها كه همگى عامل وحدت و انسجام جامعه ، و نظام گيتى ، و قوام دين ، و بقاى نوع انسان و راز ايجاد اوست ، فراهم و برقرار مىشود .
6 صوم شهر رمضان :
اين كه روزه ماه رمضان را سپر ، در برابر عذاب و عقاب آلهى تعبير فرموده ، و با اين كه ديگر عبادات نيز همين صفت را دارند ، آن را به روزه اختصاص داده براى اين است كه روزه بيش از هر عبادت ديگر ، مانع انسان از معصيت ، و نگهدار او از عذاب خداوند است ، زيرا روزه موجب سركوبى شياطينى است كه دشمنان خدايند و از هر سو انسان را احاطه كردهاند ، بديهى است وسيله و ابزار شيطان ، اميال و شهوات آدمى است ، و آنچه رغبتها و شهوتها را تقويت مىكند و آنها را برمىانگيزد ، خوردن و آشاميدن است ، چنان كه پيامبر گرامى ( ص ) فرموده است : إنّ الشيطان ليجرى من ابن آدم مجرى الدّم ،
فضيّقوا مجاريه بالجوع يعنى : شيطان مانند خون در وجود فرزند آدم ، رسوخ و جريان دارد ، پس راههاى ورودش را با گرسنگى تنگ سازيد ، همچنين به عايشه فرمود :
[ 138 ]
پيوسته در بهشت را بكوب ، عايشه عرض كرد با چه ؟ فرمود با گرسنگى ، بىگمان روزه در سركوب شيطان ، و بستن راهها و تنگ ساختن گذرگاههاى او ويژگى دارد و از هر عبادت ديگر مؤثّرتر و قويتر است ، و چون عذاب و عقابى كه متوجّه افراد انسان مىشود به نسبت دورى و نزديكى او به شيطان ، متفاوت بوده و شدّت و ضعف دارد ، و روزه بيش از هر عبادت ديگر انسان را از شيطان دور مىگرداند ، و به سبب اين عبادت مىتوان در نهايت دورى از عذاب خداوند قرار گرفت ، لذا به سپر ، در برابر عذاب خداوند توصيف شده ، و اين ويژگى به آن داده شده است .
بايد دانست كه عبادات اگر چه امورى عدمى هستند ، و از پيش نبوده بعدا تحقّق مىيابند ، ولى نمىتوان آنها را عدم صرف دانست بلكه عدم آنها از مقوله عدم ملكه است ، و اين كه فقدان عبادت در انسان شديدا حركتى پديد مىآورد ، و او را كم و بيش در حالتى قرار مىدهد كه به ياد عبادت مىافتد ، چيزى است كه نمىتوان آن را بيهوده و ناديده گرفت ، بلكه همين حركت و تذكّر سبب نيّت و موجب تقرّب به خداوند سبحان مىشود ، و اين رمز همه عبادات است .
7 حجّ البيت و اعتماره :
ما به اسرار حجّ و عمره خانه خدا ضمن شرح خطبه اوّل اشاره كردهايم و آنچه امام ( ع ) در اين جا فرموده اين است كه حجّ و عمره ،
فقر و نادارى را از ميان مىبرد ، و گناهان را مىشويد ، بنابراين در اين واجب سود دنيا و آخرت گرد آمده است ، امّا سود دنيوى حج و عمره از ميان بردن نادارى است چون در موسم حج داد و ستد به جريان مىافتد و در آن هنگام بازارها در مكّه بر پا مىشود ، در نتيجه فقر و نادارى از ميان مىرود ، و سود آخرت به سبب اين است كه حجّ و عمره ، گناهان را از صحيفه اعمال انسان مىشويد و محو مىكند ،
و به اين مطلب در آن جا كه از اسرار عبادات سخن گفته شده اشاره كردهايم . بارى منافعى را كه امام ( ع ) براى حجّ و عمره بيان داشته همان است كه قرآن كريم در باره آنها ذكر كرده است كه « لِيَشْهَدُوْا مَنافِعَ لَهُم » يعنى : تا سودهايى را كه براى آنها دارد مشاهده كنند ، بيشتر مفسّران گفتهاند ، منظور سودهاى اين جهانى است
[ 139 ]
كه از راه بازرگانى به دست آنها مىرسد ، و اين را از سعيد بن جبير ، و همچنين به روايت ابى رزين از ابن عبّاس نقل كردهاند ، و برخى از آنها به نقل از مجاهد و به روايت عطا از ابن عبّاس ، منافع را اعمّ دانسته و بر سودهاى دنيوى مانند بازرگانى و ثوابهاى اخروى حمل و تفسير كردهاند .
8 صلة الرّحم :
امام ( ع ) دو فايده از فوايد صله رحم را ذكر فرموده است :
1 مثراة في المال :
سبب فزونى مال است ، و اين از دو جهت مىباشد اوّل اين كه عنايت خداوندى براى هر زندهاى ، بهرهاى از روزى قرار داده كه آن را براى بقاى وجود خويش ، در مدّت زندگى به دست مىآورد ، و هنگامى كه عنايت آلهى شخصى را مهيّا فرمايد كه به اصلاح امور معيشت جمعيّتى اقدام كند ،
و كمك و اعانت آنها را بر عهده گيرد ، از باب لطف واجب است كه بر حسب آمادگى و استعدادى كه اين شخص دارد ، روزى آن جمعيّت را در دست او جارى ، و كمك و اعانتى را كه به آنها مىكند ، نصيب وى گرداند ، خواه اين جمعيّت با او پيوند خويشاوندى داشته و يا اين كه مورد مهر و محبّت او قرار گرفته باشند ، چنان كه اگر قصد داشته باشد رشته پيوند خود را با يكى از آنها قطع كند ، به اندازه روزى شخصى كه پيوندش را با او قطع كرده در مالش نقصان پديد مىآيد ،
بنابراين معناى اين كه صله رحم موجب افزايش مال مىباشد همين است . دوّم اين كه صله رحم از خويهاى پسنديدهاى است كه طبيعت آدمى بدان رغبت دارد ، و موجب دلجويى خاطر است ، از اين رو كسى كه پيوند خود را با خويشانش استوار مىكند از نظر همه مردم بخشوده و مورد شفقت است ، و همين امر سبب مىشود كه خير انديشان و توانمندان مانند پادشاهان و جز آنها به يارى و كمك او پردازند ، و دارايى او افزون شود .
2 منساة فى الأجل :
اين كه صله رحم موجب به تأخير افتادن مرگ مىگردد ، به دو سبب است اوّل اين كه صله رحم باعث مىشود كه افراد خويشاوند نسبت به كسى كه با آنها پيوند خويشى برقرار ساخته مهربانى و يارى
[ 140 ]
و همكارى كنند و همين امر موجب مىشود كه هر چه بيشتر از آزار دشمنان مصون و از دستبرد مرگ در امان ماند و سبب زيادتى عمر او شود . دوّم اين كه صله رحم سبب مىشود كه افراد خانواده قلبا در بقاى كسى كه با آنان پيوند برقرار كرده بكوشند و دعاى خود را نثار او كنند ، و همين دعا و كوشش آنها براى بقاى وجود وى يكى از اسباب دوام عمر و تأخير مرگ اوست ، بنابراين پيوند خويشاوندى موجب به عقب افتادن مرگ و درازى عمر مىشود .
9 صدقة السرّ :
امام ( ع ) يكى از فوايد بخشش در پنهانى را كه كفّاره گناه مىباشد ، نام برده است . و با اين كه ديگر عبادات نيز موجب محو معاصى است اين وصف را تنها بدان اختصاص داده است ، و اين از آن جهت است كه صدقه پنهانى از ريا و تظاهر دورتر ، و نيّت ، از شايبه اين كه عمل ، جز براى خدا باشد خالصتر است ، بنابراين اخلاص در آن كاملتر بوده و بيشتر موجب تقرّب به درگاه خداوند و محو گناهان خواهد بود .
10 صدقة العلانية :
امام ( ع ) پيشگيرى از مرگ بد را از جمله آثار و فوايد صدقه آشكار ذكر فرموده است ، توضيح مطلب اين است : كه بخشش آشكار سبب مىشود كه انسان به نيكوكارى و انجام دادن كارهاى خير شهرت يابد و به نيكى و خوشنامى ياد شود ، و چون مرگهاى بد مانند سوختن ، و غرق شدن و بر دار رفتن ، و كشته شدن و مانند اينها حالات ناگوار و مصيبتبارى است كه مرگ را هر چه بيشتر مورد نفرت و انزجار قرار مىدهد ، و اين اتّفاقات از روى قصد و عمد براى كسى كه مورد محبّت مردم مىباشد ، و به بخشش و ترحّم و دستگيرى از فقرا و بينوايان ، و ايثار و گذشت در راه آنها مشهور شده كمتر روى مىدهد ، در نتيجه صدقه آشكار سبب بر طرف شدن مرگ بد خواهد بود .
11 صنائع المعروف :
امام ( ع ) از جمله آثار و فوايدى كه براى نيكوكارى و انجام دادن امور خير بيان فرموده اين است كه انسان را از افتادن به پرتگاه ذلّت و زبونى نگه مىدارد ، تفسير اين مطلب ، قريب به مضمونى است كه پيش از اين
[ 141 ]
گفته شد ، زيرا نيكوكارى موجب نزديك شدن دلهاى مردم به يكديگر ، و اتّفاق آنها بر محبّت نيكوكار است ، و كسى كه داراى بهرهاى از اين صفت باشد ، كمتر اتّفاق مىافتد كه دچار خوارى و زبونى شود . امام ( ع ) پس از فراغ از بيان آنچه موجب كامل شدن مراتب ايمان مىشود ،
به ذكر امورى كه ايمان را در دل استوار و پايدار مىسازد ، مىپردازد كه عبارت است از :
1 الإندفاع في ذكر اللّه :
پيوسته به ياد خدا بودن و به ذكر او شتافتن ،
از امورى است كه پايه ايمان به خدا را در دل محكم مىكند و امام ( ع ) به سبب اين كه ياد خدا نيكوترين ذكر است ، مردم را بدان ترغيب فرموده است ، زيرا ياد او موجب به دست آمدن كمالاتى است كه باعث سعادت آخرت است ، همچنين سبب وصول به درجات قرب آلهى است ، و ما در آينده آن جا كه درباره توبه سخن مىگوييم ، فضيلت ذكر و فوايد آن را بيان خواهيم داشت .
2 الرّغبة فيما وعد المتّقين :
شوق و رغبت به كسب ثوابها و تحصيل پاداشهايى كه خداوند در آخرت به پرهيزگاران وعده داده ، از ديگر امورى است كه بدان تأكيد شده ، و از لوازم طاعت و عمل براى اوست و چون تخلّف از جانب خداوند نسبت به آنچه فرموده و آگاهى داده محال است ، لذا وعده او راستترين وعدههاست .
3 الإقتداء بهدي النّبيّ ( ص ) :
ديگر پيروى از روش پيامبر ( ص ) است كه معناى آن آشكار مىباشد .
4 اتباع سنّته ( ص ) :
چون پيامبر ( ص ) ما اشرف پيامبران است ، سنّت و طريقه او نيز بهترين و شريفترين سنّتهاست ، و پيروى از راه و روش او از هر راه و رسم ديگرى به هدايت مقرونتر و به خداوند نزديكتر است .
5 تعلّم القرآن :
اين كه آموختن قرآن از جمله چيزهايى است كه ايمان به خدا و پيامبرش ( ص ) را تحكيم و تقويت مىكند روشن است ، و اين كه امام ( ع )
[ 142 ]
از قرآن به بهار دلها تعبير فرموده بدين جهت است كه اين كتاب آلهى جامع انواع علوم ارزشمند ، و حاوى اسرار شگفتآور دقيقى است كه گلزارى فرح انگيز براى دلهاست ، همچنان كه فصل بهار ، بستر گلهاى زيبا و با طراوتى است كه چشمان را روشنى ، و دلها را سرور و شادى مىبخشد .
6 الإستشفاء بنوره :
اين كه قرآن شفا بخش دلها از تاريكى و بيمارى جهل است ، بىنياز از توضيح است .
7 حسن تلاوته :
قرآن را نيكو قراءت كردن ، يكى از اسباب فهم معانى قرآن ، و باعث تدبّر و انديشه در آيات آن است ، و با تلاوت نيكوى آن است كه فوايد آن ظاهر ، و از قصّههاى آن عبرت و منفعت حاصل مىشود ، البتّه قرآن زمانى پربارترين قصّهها و گفتههاست كه همانگونه كه پيش از اين بيان داشتهايم ، حقّ تلاوت آن ادا ، و چنان كه شايسته و سزاوار است قراءت شود .
پس از اين امام ( ع ) بيانات خود را درباره امورى كه ذكر فرموده و اعمالى كه بر شمرده و شايسته است اين اعمال مطابق علم و فقه انجام شود ، با اشاره به نقصان ارزش دانشمندى كه به دانش خود عمل نمىكند ، تأكيد مىفرمايد و نخست او را با نادانى كه از راه حقّ و صراط مستقيم منحرف شده ، برابر ساخته ، و سپس از او نيز پستتر شمرده است . امّا علّت اين كه چنين دانشمندى با نادان گمراه برابر است اين است كه هر دو از ثمرات جهل كه همان گمراهى و انحراف است بطور يكسان برخوردارند ، و در عدم انتفاع از فوايد دانش و ثمرات آن كه اعمال صالح است با يكديگر برابرند ، و اين كه امام ( ع ) او را از نادان منحرف نيز پستتر و زبونتر شمرده به سه دليل است :
1 اين كه حجّت ، عليه او بزرگتر و كاملتر مىباشد از اين روست كه جاهلان و نادانان مىتوانند بگويند « اِنَّا كُنَّا عَنْ هَذَا غَافِليْنَ » يعنى : ما از اين غافل بوديم و نمىدانستيم ، امّا عالم نمىتواند چنين چيزى بگويد ، چنان كه پيامبر گرامى ( ص ) فرموده است : العلم علمان : علم على اللّسان فذلك حجّة اللّه
[ 143 ]
على بن آدم ، و علم في القلب فذلك العلم النّافع يعنى : « دانش دو گونه است :
دانشى كه بر زبان جارى است ، و اين برهان خدا عليه فرزند آدم است ، و ديگر دانشى است كه در دل جاى دارد ، و آن دانشى كه سود مىدهد همين است » ،
مراد اين است كه اين گونه دانش موجب فرمانبردارى خدا ، و عمل به اوامر و نواهى اوست .
2 اين كه افسوس و حسرت براى چنين دانشمندى لازمتر و سزاوارتر مىباشد ، بدين سبب است كه جاهلان ، آگاه نيستند كه به علت جهالت و غفلت ،
چه مدارج كمالى را از دست مىدهند ، و پس از مردن ، اگر چه از نعمتهاى بهشت محروم ، و از آنچه خداوند براى دوستان آگاه خود آماده ساخته محجوبند ،
ولى چون لذّات بهشت را نديده ، و حلاوت معرفت آلهى را نچشيدهاند ، افسوس و حسرت آنها بر اين حرمان ، و اسف و اندوه آنان بر كوتاهى و تقصيرى كه در تحصيل اين مدارج كردهاند زياد نيست ، بر عكس كسى كه به مسائل مزبور آگاه ، و به برترى نعمتهاى آخرت در مقايسه با لذّات دنيا دانا باشد ، پس از مرگ هنگامى كه در مىيابد آنچه او را از رسيدن به لذّتهاى آخرت باز داشته ، و از وصول به درجات قرب خداوند محروم ساخته ، كوتاهى و تقصير او در عمل به دانش خود بوده ، با توجّه به اين كه مىدانسته در صورت تقصير در عمل چه كمالات و درجاتى را از دست خواهد داد ، تأسّف و اندوه او هر چه بيشتر ، و حسرت او از هر كس زيادتر خواهد بود . اين قضيّه مانند اين است كه كسى ارزش گوهر گرانبهايى را بشناسد ،
و بداند كه با چه مبلغى مىتواند آن را به دست بياورد و توان آن را دارد ، سپس به جاى كوشش در تحصيل آن به بازى سرگرم شود ، تا اين كه فرصت از دست او برود ، در اين صورت آه و افسوس او شديد و پشيمانى وى از كوتاهى و تقصيرى كه در اين راه كرده است ، بسيار خواهد بود ، امّا كسى كه ارزش گوهر را ندانسته چنين حسرت و ندامتى نخواهد داشت .
3 و هو عند اللّه ألوم ، يعنى : عالمى كه دانش خود را به كار نبسته ، نزد
[ 144 ]
خداوند نكوهيدهتر ، و بيشتر مورد سرزنش و ملامت است . شدّت نكوهش درباره كسى كه جان از تنش بيرون رفته بر سبيل مجاز بوده و تعبيرى از اين است كه زبان كسى كه از روى علم و آگاهى ، خدا را معصيت كرده است ، از پوزش و عذرخواهى ، ناتوان و منقطع خواهد شد ، و اين كه او بيشتر مورد نكوهش و سرزنش خداوند خواهد بود ، براى اين است كه اقدام عالم بر ارتكاب گناهى كه قبح و زشتى آن را مىداند ناشى از نهايت تسليم و انقياد او در برابر نفس امّاره ، و نشانه منتهاى اطاعت و فرمانبردارى او از شيطان و ياران اوست ، و اين عمل او ، با كردار نادان ناآگاه قابل مقايسه و برابرى نيست ، زيرا در عالم ، نيروى بازدارندهاى كه همان آگاهى او به زشتى گناه است وجود دارد ، و او آن را مغلوب هواى نفس ساخته و پيروى از انگيزه شيطانى را بر آن ترجيح داده است ، امّا در نادان چنين نيروى بازدارنده و آگاهى كه در برابر انگيزههاى شيطان ايستادگى و مقابله كند وجود ندارد ، و شكّ نيست كه شدّت ملامت ، بستگى به درجه اطاعت او از شيطان دارد ، بويژه اگر اين اطاعت و تسليم ، با علم و آگاهى به عواقب آن كه هلاكت ابدى است ، واقع شده باشد ، بنابر اين روشن است كه عالم بى عمل در نزد خداوند نكوهيدهتر و سرافكندهتر است . توفيق و محفوظ ماندن از شرّ شيطان بسته به لطف خداست .