متن
ترجمه آیتی
ترجمه شهیدی
ترجمه معادیخواه
تفسیر منهاج البرائه خویی
تفسیر ابن ابی الحدید
تفسیر ابن میثم
[ 648 ]
19 از خطبههاى آن حضرت است
فَإِنَّكُمْ لَوْ قَدْ عَايَنْتُمْ مَا قَدْ عَايَنَ مَنْ مَاتَ مِنْكُمْ لَجَزِعْتُمْ وَ وَهِلْتُمْ وَ سَمِعْتُمْ وَ أَطَعْتُمْ وَ لَكِنْ مَحْجُوبٌ عَنْكُمْ مَا قَدْ عَايَنُوا وَ قَرِيبٌ مَا يُطْرَحُ اَلْحِجَابُ وَ لَقَدْ بُصِّرْتُمْ إِنْ أَبْصَرْتُمْ وَ أُسْمِعْتُمْ إِنْ سَمِعْتُمْ وَ هُدِيتُمْ إِنِ اِهْتَدَيْتُمْ وَ بِحَقٍّ أَقُولُ لَكُمْ لَقَدْ جَاهَرَتْكُمُ اَلْعِبَرُ وَ زُجِرْتُمْ بِمَا فِيهِ مُزْدَجَرٌ وَ مَا يُبَلِّغُ عَنِ اَللَّهِ بَعْدَ رُسُلِ اَلسَّمَاءِ إِلاَّ اَلْبَشَرُ وهل : زارى ، از باب وهل يوهل آمده است . « اگر شما آنچه را كه مردگان ديدهاند ببينيد به يقين بىتابى و زارى خواهيد كرد و سخنان خدا را شنيده و آنها را اطاعت مىكنيد . ولى آنچه گذشتگان ديدهاند بر شما پوشيده است ، نزديك است كه حجاب بر طرف شود و چنانچه اهل بصيرت باشيد ، بينايتان كردهاند و اگر اهل شنيدن باشيد شنوايتان كردهاند و اگر اهل هدايت باشيد ، راه را به شما نشان دادهاند . از روى حقيقت به شما مىگويم كه عبرتها بر شما آشكار و روشن شد و بدانچه كه بايد نهى مىشديد از آن منع شديد .
پس از اين كه انبيا آمدند و پيام حق را رساندند منتظريد كه بعد از آنها فرشتگان آسمان شما را هدايت كنند ؟ »
[ 649 ]
بايد دانست تا زمانى كه انسان در لفاف بدن پوشيده باشد در حجابى از تاريكى جسمانيّت و كشمكشهاى وهم و خيال قرار گرفته و از مشاهده روشناييهاى عالم غيب و ملكوت محروم است . اين حجاب قابل افزايش و نقصان و قوّت و ضعف است و مردم نسبت به آن داراى مراتبى هستند كه بزرگترين و ضخيمترين حجاب ، حجاب كفر است چنان كه قرآن كريم درباره حجاب كفر چنين اشاره فرموده است : « اَوْ كَظُلُماتٍ فى بَحْرٍ لُجِّىٍّ يَغْشيهِ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ موَجٌ مِنْ فَوْقهِ سَحابٌ ظُلُماتٌ بَعْضُها فَوْقَ بَعْضٍ » [ 1 ] برابر اين آيه مثل كافر مانند كسى است كه در درياى پر تلاطم قرار گرفته باشد كه موج روى موج مىآيد .
مقصود از درياى پر تلاطم دنياست كه خطرهاى هلاك كننده دارد . موج اوّل موج شهوات است كه انسان را به صفات حيوانى فرا مىخواند و سزاوار اين است كه اين موج تاريك باشد . زيرا دوستى چيزى انسان را كور و كر مىكند . موج دوّم موج صفات حيوانات درنده است كه موجب خشم و دشمنى و كينه و حسد و برترىجويى مىشود و سزاوار اين است كه تاريك باشد ، زيرا غضب عقل را مىپوشاند و حق آن است كه بالاترين موج باشد چون غضب بر بيشتر شهوات مسلّط است آن چنان كه اگر غضب شدّت يابد انسان شهوات ديگر را فراموش مىكند .
منظور از ابرهاى تاريك اعتقادات باطل و خيالات فاسد است كه موجب حجاب بينش كافر از دريافت نور حق مىشود . چون خاصيّت حجاب اين است كه جلو تابيدن نور خورشيد را بر چشمان ظاهر بين بگيرد . هر گاه همه اين امور حجاب و تاريك كننده باشد معناى آيه شريفه كه فرمود تاريكيهاى پىدرپى و بر روى هم قرار دارند روشن مىشود .
[ 1 ] سوره نور ( 24 ) : آيه ( 40 ) : حجاب آنها همچون ظلمات درياى موّاجى است كه موجها بر يكديگر قرار مىگيرند . و بالاى آن را ابرهاى تيره پشت سر هم پوشيده است .
[ 650 ]
امّا خفيفترين و نازكترين حجاب ، حجاب كسانى است كه گوششان را در مسير اوامر و نواهى خداوند به كار مىگيرند و در تصفيه باطن و جلا دادن ضميرشان همّت مىگمارند و حجاب غفلت و بىخبرى را از خود دور مىسازند . بر آنها خورشيد معارف الهى نور افشانى مىكند و در وادى دلهاشان آبهاى بخشش پروردگار جريان مىيابد و به هر كس به اندازه قابليّتش فيض مىبخشد .
اين گروه هر چند در رفع حجاب و پاكسازى آلودگيهاى باطل از نفوسشان كوشيدهاند ولى تا زمانى كه در اين بدن قرار داشته باشند در پردهاى ، هر چند نازك و ضعيف ، از حجابهاى جسمانى قرار دارند . ميان اين دو مرتبه ( ضخيمترين و نازكترين حجاب ) درجاتى از حجاب كم و زياد وجود دارد و تفاوت مردم در درك انوار علم و تأثير پذيرى از معارف الهى و آگاهى بر رموز دين ، به تفاوت اين حجاب بستگى دارد . و بر حسب تفاوت همين حجابها وارد شدن در آتش جهنم تفاوت پيدا مىكند . چنان كه خداوند تعالى فرموده است : « وَ اِنْ مِنْكُمْ اِلاّ وارِدُها » [ 2 ] .
هيچ انسانى از آلودگيهاى اين حجابها نجات نمىيابد مگر اين كه از اين بدن رها شود و آن را به دور افكند . در اين صورت است كه خداوند تعالى فرموده است : « تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ اَنَّ بَيْنَها وَ بَيْنَهُ اَمَداً بَعيداً » [ 3 ] .
بنابراين هر خوبى و بدى كه براى خود آماده كرده و به مقتضاى استعدادش آن را به دست آورده به ( عين اليقين ) مشاهده مىكند امّا مشاهده اين امور قبل از جدايى روح از بدن چنان كه بايد ممكن نيست زيرا بدن مانع آن
[ 2 ] سوره مريم ( 19 ) : آيه ( 71 ) يعنى : هيچ يك از شما نيست كه وارد جهنم نشود .
[ 3 ] سوره آل عمران ( 3 ) : آيه ( 30 ) : هر نفسى هر آنچه را از خير انجام داده حاضر مىيابد و هر چه بدى انجام داده آن را مىبيند و آرزو مىكند كه ميان او و اعمال بدش فاصله زيادى باشد .
[ 651 ]
است ، هر چند اعتقاد قطعى برهانى بر حقايق امور را دارا باشد و يا نوعى مكاشفه ، آن چنان كه درباره بعضى از اولياى خدا گفتهاند داشته باشد . البته اين نوع آگاهى و اطلاع مانند مشاهده است و نه مشاهده خالص حقيقى ، زيرا از نوعى توهّم و خيال جدا نيست و به همين خاطر است كه رسول خدا ( ص ) از قول پروردگار نقل كرده است : « براى بندگان صالح خود نعمتهايى را آماده ساختهام كه نه چشمى ديده و نه گوشى شنيده و نه بر دل انسانى خطور كرده است و بالاتر از آن چيزهايى است كه شما بر آن آگاهى يافتهايد » . اين سخن حق تعالى اشاره به نوعى مشاهده خالصى است كه آميختگى ندارد و انسان پس از مرگ با چشم يقين آن را مىبيند .
گاهى حقايقى را كه اهل مكاشفه در زندگى دنيا كشف مىكنند عين اليقين مىنامند و درك كسانى كه در اين امور پايينتر از اهل مكاشفهاند اگر به وسيله احساس باشد و امكان بطلان آن نباشد ، آن را علم اليقين مىگويند .
گاهى علم يقين در نزد صوفيّه اختصاص مىيابد به چيزى كه نفس به تصديق آن ميل دارد و در نهايت بر شخص مسلّط و چيره مىشود ، آن چنان كه چيز مورد علاقه ، او را بر كارى وا مىدارد و يا منع مىكند در اين صورت مىگويند فلانى يقينش به مرگ ضعيف است هر گاه در آماده شدن براى مرگ همّت نگمارد گويا به مردن يقين ندارد با وجودى كه در رسيدن مرگ هرگز شك ندارد . و در صورتى مىگويند يقينش به مرگ محكم است كه ياد مرگ بر او غلبه كند و تمام كوشش شخص در آماده شدن براى مرگ صرف شود . پس از دانستن اين موضوع سخن امام ( ع ) كه فرمود : فانّكم لو عاينتم ما قد عاين من مات منكم لجزعتم و وهلتم ،
قضيّه شرطيّهاى است كه امام ( ع ) براى توجّه دادن به اين حقيقت آورده است كه در پشت سر شما سختيهاى آخرت و عذابهايى است كه گذشتگان شما آنها را دريافتند و شما اكنون آنها را مشاهده نمىكنيد هر چند آنها را از علوم يقينى
[ 652 ]
مىدانيد . اگر آنها را با چشم يقين مشاهده مىكرديد البتّه بىتابى و زارى مىكرديد و سخن دعوت كنندگان به خدا را مىشنيديد و اطاعت مىكرديد . اين ملازمه يقين و اطاعت از امورى است كه برهان بر صحّت آن گواه است و خداوند تعالى به حقيقت آن در قرآن اشاره فرموده است كه : « رَبَّنا اَبْصَرْنا وَ سمِعْنا فَارْجِعْنا نَعْمَلْ صالحاً اِنّا مُوقِنُون » [ 4 ] . اين سخن بدان خاطر است كه سختيهاى آخرت را ديدهاند و زاريشان از اين بابت است . خداوند به آنان پاسخ مىدهد :
« اَوَلَمْ نُعَمِّرْكُمْ ما يَتَذَكَّرُ فيهِ مَنْ تَذَكَّرَ وَ جائَكُمَ النَّذيرُ فَذُوقُوا فَما لِلظَّالِمينَ مِنْ نصير » [ 5 ] .
فرموده است : و لكن محجوب عنكم ما قد عاينوا .
اين جمله حضرت براى تالى همين قضيّه شرطيّه متّصله ، استثناست . به دليل اين كه چشمان آنها حجاب دارد و نمىتوانند سختيهاى پس از مرگ را ببينند ، زارى و بىتابى نمىكنند و اگر هم به زبان قال جزع و فزعى ندارند زبان حالشان زارى و بىتابى خواهد بود .
فرموده است : و قريب ما يطرح الحجاب
در اين جمله « ما » مصدريّه است و مبتداى جمله ، و قريب خبر آن است و در معنى اشاره دارد به بىاعتبارى بهانهجويى آنها ، آن زمان كه به عذاب تهديد شوند ، و آنها ندانستن را براى كوتاهى در عمل بهانه قرار مىدهند زيرا بزودى حجاب بدن كنار خواهد رفت و احوال قيامت و سختيهاى روز رستاخيز بر ايشان آشكار مىشود و آن هنگامى است كه آسمان پردههاى خود را از چشم مردم كنار
[ 4 ] سوره سجده ( 32 ) : آيه ( 12 ) : خداوندا اكنون ديديم و شنيديم ما را به دنيا برگردان تا از روى يقين عمل صالح انجام دهيم .
[ 5 ] سوره فاطر ( 35 ) : آيه ( 37 ) : آيا به شما فرصت نداديم تا تذكّر انبيا را بشنويد و آيا بيم دهندگان نيامدند ؟ اكنون عذاب را تحمّل كنيد كه براى ستمگران ياورى نيست .
[ 653 ]
بزند . در آن هنگام مشاهده مىشود كه جهنّم برافروخته شده و بهشت آراسته گرديده است . اين مضمون كلام خداست كه فرموده است . « وَ اِذَا السَّماءُ كُشِطَتْ وَ اِذا الجَحيمُ سُعِّرَتْ وَ اذَا الجَنَّةُ اُزْلِفَتْ عَلِمَتْ نَفْسٌ ما اَحْضَرَتْ » [ 6 ] و نيز فرمود :
« فَكَشَفْنا عَنْكَ غَطائِك فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ حَديدٌ » [ 7 ] .
فرموده است : و لقد بصّرتم ان ابصرتم و اسمعتم ان سمعتم و هديتم ان اهتديتم .
اين جمله امام ( ع ) اشاره است به جواب ديگرى و شباهت دارد به آنچه قبلاً به آن اشاره كرديم و آن بهانه اين است كه آنها وجود حجاب را مانع از مشاهده چيزى مىدانند كه باعث زارى و بىتابى است . توضيح مطلب اين است كه هر چند اكنون حجاب وجود دارد و حقايق پس از مرگ را پوشيده است ولى آنان بر آن حقايق واقفند و با عبرتها و مثلهايى كه بر زبان انبيا جارى شده است حقيقت براى آنها روشن است و مشكلات پس از مرگ را از كتب الهى و سنن انبيا فهميدهاند و با دلايل واضح و براهين قاطع آنها را دريافتهاند آن چنان كه گويا آنها را مشاهده كرده شكّى در آنها ندارند ، بنابراين حجاب نمىتواند براى آنها بهانهاى باشد .
در اين كه امام ( ع ) از بين حواسّ پنجگانه اختصاصاً شنيدن و ديدن را يادآورى فرمودهاند بدان خاطر است كه عبرت گرفتن براى امور آخرت به اين دو بستگى دارد . به كار بردن كلمه هدايت در جمله فوق اشاره به سهمى است كه عقل بدون دخالت ابزار در هدايت دارد ، و اين كه امام ( ع ) « ان شرطيّه » را سه بار در جمله خود به كار برده است به اين معنى است كه با وجود ديدن و شنيدن و
[ 6 ] سوره تكوير ( 81 ) : آيه ( 11 ) : در آن هنگام كه پرده از روى آسمان برگرفته شود و در آن هنگام كه دوزخ شعلهور شود ، در آن موقع هر كس مىداند چه چيزى را آماده كرده است .
[ 7 ] سوره ق ( 50 ) : آيه ( 22 ) : ما پرده از كارت برانداختيم و چشم بصيرت بيناتر شد .
[ 654 ]
هدايت شدن ، در دين و شنيدن و هدايتشان شكّ وجود دارد . و تمام جمله بيان تنفّر از ادامه غفلت آنهاست و يادآوريى اين نكته است كه در عبرت گرفتن بايد از خدا مدد خواست .
فرموده است : بحقّ اقول لكم لقد جاهرتكم العبر و زجرتم بما فيه مزدجر .
پس از آن كه امام ( ع ) اثبات كرد كه آنها حقايق پس از مرگ را گويا ديدهاند و شنيدهاند اين جمله را براى توضيح ديدن و شنيدن آنها آورده است و اين كه با پيشامدهاى ناگوارى كه براى آنها پيش آمده است عبرتها آشكار شده و از پيشينيان نيز عبرت آموختهاند و آنچه از مشكلات شنيدهاند براى پند گرفتن كافى است و آن مشكلاتى كه شنيدهاند نهىهاى پىدرپى مؤكّدى كه وعدههاى ترسناك مىدهد و مجازاتهاى مهيّايى دارد كه كمترين آنها موجب عبرت گرفتن براى صاحبان خرد مىشود ، چنان كه خداوند تعالى فرموده است : « وَ لَقَدْ جاءَهُمْ مِنَ الاَنْباءِ ما فيهِ مُزْدَجَرٌ حِكْمَةٌ بالِغَةٌ فَما تُغْنِ النُّذُرْ » [ 8 ] .
فرموده است : و ما يبلّغ عن اللّه بعد الرّسل السّماء الاّ البشر
اين سخن امام ( ع ) اشاره به اين است كه در عالم وجود براى هدايت به سوى حق تعالى جز زبان انبيا راه ديگرى نيست كه مردم را به حق دعوت كند .
وقتى دعوت مردم به خداوند متعال از طريق وعده و وعيد و ضرب المثل و يادآورى موارد عبرت انگيز مردمان گذشته ممكن نباشد در اين صورت عذاب بر چنين مردمى رواست . و اين وعده و وعيد و ضرب المثلها و موارد عبرتآموز گذشتگان روشن نمىشود ، مگر با زبان فرستادگان بشرى ( پيامبران ) . بنابراين پس از ملائكه ممكن نيست پيامهاى الهى جز از طريق انبيا به مردم برسد ، پس قطعاً دستورات انبيا براى توجّه مردم به خدا كافى به نظر مىرسد .
[ 8 ] سوره قمر ( 54 ) : آيه ( 4 5 ) : از خبرهاى غيبى آنچه كه براى آنها موجب عبرت مىشود به آنها رسيده است ، اين اخبار حكمتهاى متعالى هستند ، آيا براى بيم دادن كفايت نمىكند ؟