متن
ترجمه آیتی
ترجمه شهیدی
ترجمه معادیخواه
تفسیر منهاج البرائه خویی
تفسیر ابن ابی الحدید
تفسیر ابن میثم
[ 280 ]
132 از خطبههاى آن حضرت عليه السّلام است :
وَ اِنْقَادَتْ لَهُ اَلدُّنْيَا وَ اَلْآخِرَةُ بِأَزِمَّتِهَا وَ قَذَفَتْ إِلَيْهِ اَلسَّمَاوَاتُ وَ اَلْأَرَضُونَ مَقَالِيدَهَا وَ سَجَدَتْ لَهُ بِالْغُدُوِّ وَ اَلْآصَالِ اَلْأَشْجَارُ اَلنَّاضِرَةُ وَ قَدَحَتْ لَهُ مِنْ قُضْبَانِهَا اَلنِّيرَانَ اَلْمُضِيئَةَ وَ آتَتْ أُكُلَهَا بِكَلِمَاتِهِ اَلثِّمَارُ اَلْيَانِعَةُ مقاليد : جمع مقلد به كسر ميم به معناى كليدها يانع : ميوه رسيده « دنيا و آخرت زمام خود را به دست قدرت او سپرده ، و آسمانها و زمينها كليدهاى خود را تسليم او كردهاند و درختان سرسبز در بامداد و شامگاه به او سجده مىكنند ، و از شاخههاى آنها به فرمان او آتش روشنى بخش مىافروزند ، و به خواست او ميوههاى رسيده براى خوردن به دست مىدهند . » اين خطبه مشتمل بر ستايش خداوند سبحان ، و بيان عظمت قدرت اوست ،
اين كه دنيا و آخرت زمام خود را به دست قدرت او سپرده ، بدين معناست كه طوق امكان را به گردن گرفته و نيازمند اويند .
فرموده است : و قذفت إليه السّموات و الأرضون مقاليدها .
اين اشاره است به آنچه خداوند متعال فرموده كه : « لَهُ مَقَالِيْدُ السَّماوَاتِ
[ 281 ]
وَ الْأرضِ [ 1 ] » ابن عبّاس و مقاتل [ 2 ] گفتهاند : مراد از كليدهاى آسمانها و زمين ، روزى و رحمت پروردگار است ، ليث [ 3 ] گفته است : قلاد به معناى خزانه است ، و مراد از مقاليد آسمانها و زمين ، خزانههاى آنهاست .
واژه قذف ( انداختن ) بطور مجاز براى اين معنا به كار رفته كه : آسمانها و زمينها و همگى اسباب و عواملى كه در ارتباط با آنها در اين جهان وجود پيدا مىكند ، و مايه رزق و روزى و شمول رحمت و بركت براى آفريدگان مىگردد همه تسليم قدرت اويند ، و يوغ امكان و نياز به ساحت قدس او را در گردن دارند .
همچنين بنابر رأى ابن عبّاس واژه مفاتيح ( كليدها ) براى اسباب و انگيزههايى كه باعث پيدايش روزى و رحمت براى آفريدگان مىشود استعاره شده است مانند حركات آسمانى و اتّصال برخى ستارگان به يكديگر ، و استعدادهايى كه در زمين براى روييدن نباتات و جز اينها قرار داده شده است و جهت استعاره اين است كه اين اسباب و عوامل با آماده ساختن موادّ ارضى ، ابواب خزاين جود و بخشش الهى را بر روى آفريدگان مىگشايند ، و به منزله كليد درهاى بسته در جهان محسوس مىباشند ، بديهى است همه اين كليدها به دست پروردگارند ، و گردش همه اين اوضاع بسته به مشيّت و اراده اوست ، و بنابر گفتار ليث واژه خزاين براى موادّ و استعدادهاى آسمانها و زمينها استعاره شده و جهت آن اين است كه تمام پديدهها و رخدادها مانند ارزاق و جز آن بالقوّة يا بالفعل در آنها وجود دارد ، همان گونه كه در خزانهها آنچه مورد نياز است موجود مىباشد ، و اين كه درختان سر سبز در بامداد و شامگاه او را سجده و نيايش مىكنند ، مراد خضوع و تذلّل آنها در برابر قدرت
[ 1 ] سوره شورى ( 42 ) آيه ( 12 ) يعنى : كليدهاى آسمانها و زمين از آن اوست .
[ 2 ] ابو الحسن مقاتل بن سليمان بن بشر خراسانى مروزى از مفسّران مشهور است كه مذهب زيديّه داشته و در سال 150 ه در بصره در گذشته است ، به فرهنگ دهخدا رجوع شود . ( مترجم )
[ 3 ] ليث بن مظفّر بن نصر بن سيّار از ياران خليل بن احمد نحوى عروضى بصرى است و خليل در سال 175 ه وفات كرده است . همان مأخذ ( مترجم )
[ 282 ]
پروردگار و نياز آنها به بخشش و كرم اوست ، نسبت افروختن آتش به درختان براى اين است كه آنها سبب مادّى آن بشمار مىآيند ، هر چند در حقيقت اين عمل از افعال سبب فاعلى قريب شمرده مىشود ، و اين كه قدحت له فرموده و آتش روشنايى بخش را به خداوند متعال نسبت داده براى اين است كه او فاعل اوّل و حقيقى است .
فرموده است : و آتت ، . . . تا آخر .
منظور از كلمات ، اوامر و احكام قدرت پروردگار است كه به لفظ « كن » از آن تعبير فرموده است ، و اطلاق كلمات بر آنها استعاره است ، جهت مناسبت اين است كه نفوذ اين احكام كه از مصدر قدرت خدا صادر مىشود ، مانند صدور فرمانهايى است كه از راه زبان و بيان به عهده مأموران گذاشته مىشود ، و مراد از به هم رسيدن ثمرات ، فرمانبردارى آنها از امر « كن » در ظهور و وجود است ،
و تعبيرى از جمله « فيكون » مىباشد . و توفيق و مصونيّت از خطا و گناه بسته به لطف خداوند است .
از اين خطبه است :
وَ كِتَابُ اَللَّهِ بَيْنَ أَظْهُرِكُمْ نَاطِقٌ لاَ يَعْيَا لِسَانُهُ وَ بَيْتٌ لاَ تُهْدَمُ أَرْكَانُهُ وَ عِزٌّ لاَ تُهْزَمُ أَعْوَانُهُ « كتاب خدا در ميان شماست ، گويندهاى است كه زبانش خسته نمىشود ، و خانه امنى است كه پايههايش فرو نمىريزد ، و نيرويى است كه يارانش شكست نمىخورند » . گويا اين بخش از خطبه در زمينه نكوهش بر ترك اوامر خداوند و مخالفت با احكام اوست ، و ظاهرا واو در آغاز كلام براى حال است ، و مانند اين است كه
[ 283 ]
مىفرمايد : شما مرتكب اين كارها مىشويد و حال اين كه كتاب خداوند در ميان شما گوياست ، و تعبير بين أظهركم كنايه از وجود قرآن در ميان آنان است كه سزاوار است بر آن اعتماد كنند و بدان استناد جويند ، استعاره واژه ناطق براى قرآن به اعتبار اين است كه نوشته همواره حكايت از مقصود دارد همچنان كه ناطق نيز گوينده مقصود است ، و اين كه زبان قرآن خسته نمىشود و از گفتار باز نمىماند ،
ترشيحى بر اين استعاره ، و كنايه از اين است كه كتاب خدا همواره گويا ، و در تمام زمانها و دورانها بيانگر و روشنگر است ، احتمال مىرود كه مراد از زبان قرآن ، خود آن حضرت باشد كه مجازا اطلاق فرموده است ، زيرا در واقع اوست زبان قرآن كه سست نمىشود ، و در بيان مقاصد و اهداف آن كوتاهى نمىكند ،
همچنين استعاره واژه بيت ( خانه ) به اعتبار اين است كه قرآن مانند خانه كه از ساكنانش حفاظت مىكند ، نگهدار كسانى است كه در حفظ حدود آن مىكوشند ،
و به احكام آن عمل مىكنند ، و مراد از أركان قرآن : قانونهاى كلّى ، و اوامر و نواهى و رهنمونها و پندهايى است كه نظام جهان بر اساس آنها پايه گذارى شده است ، و اين قاعدهها و قانونها هيچ گاه از ميان نخواهد رفت ، زيرا اين احكام و نظام كلّى صلاحيّت و شايستگى دارد كه در همه زمانها پا بر جا و بر قرار باشد ،
واژه عزّ بر سبيل مجاز به كار رفته و از باب اطلاق نام لازم بر ملزوم آن است ، زيرا حفظ و عمل به قرآن مستلزم عزّت و شرفى جاويد است كه هرگز گرد خوارى و مذلّت بر دامن آن نمىنشيند ، مقصود از أعوانه ( ياران آن ) خداوند و فرشتگان و پيامبران و دوستان خداوند است ، و آنها هستند كه هيچ بيمى بر آنها نيست و هرگز نمىتواند چيزى اين گروه را شكست دهد . و توفيق از خداوند است .
نيز از اين خطبه است :
أَرْسَلَهُ عَلَى حِينِ فَتْرَةٍ مِنَ اَلرُّسُلِ وَ تَنَازُعٍ مِنَ اَلْأَلْسُنِ فَقَفَّى بِهِ اَلرُّسُلَ وَ خَتَمَ بِهِ اَلْوَحْيَ فَجَاهَدَ فِي اَللَّهِ اَلْمُدْبِرِينَ عَنْهُ وَ اَلْعَادِلِينَ بِهِ
[ 284 ]
قفّى به : او را به دنبال پيشينيان فرستاد . « او ( پيامبر ( ص ) را هنگامى فرستاد كه مدّتى از بعثت پيامبران گذشته ، و نزاع و مجادله بر زبانها جريان داشت او را در پس همه پيامبران فرستاد ، و نزول وحى را بدو پايان داد ، او با آنانى كه به خداوند پشت كرده ، و براى او شريك و مانند قرار داده بودند ، به جهاد پرداخت . » مقصود از اين خطبه ستايش پيامبر گرامى است ( ص ) .
فرموده است : أرسله . . . تا الألسن .
اين عبارات درباره نشانهها و انگيزههاى نبوّت پيامبر ( ص ) است ، از جمله اينها گذشتن زمانى دراز از شريعت پيشين است ، زيرا قواعد و احكام آن كه مايه نظام جهان و انتظام خلق بوده به مرور زمان كهنه و مندرس شده بود ، و مردم به قانونهاى تازه و نظام نوى كه امور آنها را حيات تازه بخشد ، نياز داشتند ، و به اين سبب بعثت پيامبر ( ص ) واجب و ضرورى بود ، و بايد دانست كه فاصله ميان عيسى ( ع ) و پيامبر ما ( ص ) ششصد و بيست سال بوده است ، ديگر جدال و منازعهاى بود كه بر زبانها جريان داشت ، و اختلاف مردم در آراء و مذاهب و ناهماهنگى آنها بر شرع و قانون واحدى بود كه بتواند آنها را مجتمع و متفّق سازد .
فرموده است : فقفّى به الرّسل
نظير گفتار خداوند متعال است كه فرموده است : « و قَفَّيْنَا مِنْ بَعْدِهِ بالرُّسُلِ [ 4 ] » فرموده است : و ختم به الوحى مانند قول خداوند تعالى است كه « و خاتم النبيّين » فرموده ، و دلايل ختم نبوّت به پيامبر اكرم ( ص ) مستفاد از شرع است ، و عقل را درباره ختم پيامبران پس از پيامبر اكرم ( ص ) مجالى براى حكم نيست
[ 4 ] سوره بقرة ( 2 ) آيه ( 87 ) يعنى : و از پى او پيامبران ديگر فرستاديم .
[ 285 ]
بلكه آن را از امور ممكن مىداند ، مراد از المدبرين عن اللّه كسانى است كه از خداوند روى گردانيده اوامر و نواهى او را پيروى نمىكنند ، و مقصود از العادلين به ، آنانى هستند كه براى خدا مانند مشركان مثل و مانند قرار مىدهند . تعالى عمّا يقولون علوّا كبيرا ( خداوند بسيار برتر و بالاتر است از آنچه مىگويند ) در جمله فجاهد في اللّه نسبت مجاهدت براى خدا استعاره است ، بدين مناسبت كه خداوند متعال به وسيله پيامبر ( ص ) مشركان را هدف تير خود قرار داده ، همچنان كه رزمنده به وسيله خود و يارانش با آنانى كه با او مىجنگند پيكار مىكند . و توفيق از خداست .
نيز از اين خطبه است :
وَ إِنَّمَا اَلدُّنْيَا مُنْتَهَى بَصَرِ اَلْأَعْمَى لاَ يُبْصِرُ مِمَّا وَرَاءَهَا شَيْئاً وَ اَلْبَصِيرُ يَنْفُذُهَا بَصَرُهُ وَ يَعْلَمُ أَنَّ اَلدَّارَ وَرَاءَهَا فَالْبَصِيرُ مِنْهَا شَاخِصٌ وَ اَلْأَعْمَى إِلَيْهَا شَاخِصٌ وَ اَلْبَصِيرُ مِنْهَا مُتَزَوِّدٌ وَ اَلْأَعْمَى لَهَا مُتَزَوِّدٌ شاخص : غافل و مسافر ، و نيز به معناى نگريستن و چشم دوختن به چيزى است . « دنيا نهايت ديد كور دل است ، و آنچه را در پس آن است نمىبيند ، امّا كسى كه داراى بينش است ديدش از آن مىگذرد ، و مىداند كه در پس آن ،
سراى ديگرى است ، از اين رو صاحب بينش در انديشه كوچ كردن از آن ، و كور دل در پى چشم دوختن و دلبستن به آن است ، بينا از آن توشه برمىگيرد ، و نابينا براى آن توشه گرد مىآورد . » اين بخش از خطبه با اين كه فشرده و كوتاه است ، داراى دقايق و نكات بسيار است :
[ 286 ]
1 اين كه دنيا غايت نظر كوردلان و منتهاى هدف آنان است ،
واژه اعمى ( كور ) را براى نادان استعاره فرموده ، همچنان كه خداوند متعال فرموده است :
« فَإنَّها لاَ تَعْمَي الْأبْصَارُ وَ لَكِنْ تَعْمَي الْقُلُوبُ الَّتِيْ فِي الصُّدُورِ [ 5 ] » وجه مناسبت اين است كه نادان حقّ را با چشم دل نمىنگرد ، همچنان كه كور نمىتواند اشيا را با چشم سر بنگرد ، و با ذكر اين كه كوردلان در پشت سر اين جهان چيزى نمىبينند ، به نادانى آنها به چگونگى مرگ و احوال پس از آن و سعادت و شقاوت جهان آخرت اشاره فرموده است .
اگر گفته شود : امام ( ع ) در همان حالى كه به كور نسبت نابينايى داده او را بينا به دنيا خوانده است ، و اين سخن تناقض دارد ، پاسخ اين است كه مراد آن حضرت از كورى ، عدم بينش و كورى دل است كه اين احوال نادانان و بىخبران است ، و بر سبيل استعاره ذكر شده ، لذا براى نابينا اثبات چشم سر نشده است تا با گفتن اين كه او دنيا را مىبيند تناقض داشته باشد ، و نيز محتمل است كه مراد از ديدن كور ، بطور استعاره ديدن چشم بصيرت او باشد ، آشكار است كه منتهاى شعاع بينش نادان ، تلاش در امور دنيا ، و كوشش در جهت به دست آوردن و كاميابى از آن است ، بىآن كه براى جهان پس از اين عبرتى بيندوزد ، و پند و اندرز به حال او سودمند واقع گردد .
2 و البصير ينفذها بصره ،
واژه بصير را براى دانا استعاره آورده ، و نفوذ و تأثير بينش او عبارت از ادراك او به چگونگى احوال آخرت و جهانى است كه پس از اين دنياست و همچنين يقين او به اين كه آن جهان سراى هميشگى و خانه دايمى اوست .
3 فالبصير منها شاخص ،
يعنى : آن كسى كه داراى بصيرت و بينش است
[ 5 ] سوره حجّ ( 22 ) آيه ( 46 ) يعنى : چشمهاى آنها كور نيست . ليكن دلهايى كه در سينهها جا دارد كور است .
[ 287 ]
مىداند كه از اين جا كوچ كننده و مسافر است و دنيا را راهى براى رسيدن به درجات آخرت قرار مىدهد ، و الاعمى إليها شاخص يعنى : غافل و كوردل همواره دل به سوى دنيا دارد ، و انديشهاش متوجّه آن است هر چند به مصالح حقيقى خود نابينا ، و از رويدادهاى هولناكى كه در پيش روى خود دارد ناآگاه است ، در اين جمله و جملات پيش از آن نكات بسيارى از فنون بلاغت از قبيل تجنيس تام [ 6 ] و همچنين مطابقه [ 7 ] ميان اعمى ( نابينا ) و بصير ( بينا ) وجود دارد .
4 و البصير منها متزوّد :
يعنى : كسى كه داراى بصيرت و بينش است ، با اندوختن تقوا و پرهيزگارى و به جا آوردن كارهاى نيك ، براى سفر به ديار آخرت و لقاى پروردگار ، از آن توشه برمىدارد ، و الأعمى لها متزوّد يعنى : آن كه چشم باطن او كور است ، براى گذراندن روزهاى كوتاه عمر خود در دنيا ، از لذّات و زر و زيورهاى آن توشه برمىگيرد ، و همينها را زاد و توشه حقيقى خود مىداند ، و كمال مطلوب خود مىشمارد ، در اين جملات نيز مانند عبارات پيش لطايفى از نظر فنّ بديع موجود است . و توفيق از خداوند است .
نيز از اين خطبه است :
وَ اِعْلَمُوا أَنَّهُ لَيْسَ مِنْ شَيْءٍ إِلاَّ وَ يَكَادُ صَاحِبُهُ يَشْبَعُ مِنْهُ وَ يَمَلُّهُ إِلاَّ اَلْحَيَاةَ فَإِنَّهُ لاَ يَجِدُ فِي اَلْمَوْتِ رَاحَةً وَ إِنَّمَا ذَلِكَ بِمَنْزِلَةِ اَلْحِكْمَةِ اَلَّتِي هِيَ حَيَاةٌ لِلْقَلْبِ اَلْمَيِّتِ وَ بَصَرٌ لِلْعَيْنِ اَلْعَمْيَاءِ وَ سَمْعٌ لِلْأُذُنِ اَلصَّمَّاءِ وَ رِيٌّ لِلظَّمْآنِ وَ فِيهَا اَلْغِنَى كُلُّهُ وَ اَلسَّلاَمَةُ
[ 6 ] تجنيس تامّ اصطلاح بديعى است و عبارت از اين است كه در سخن دو كلمه يا زيادتر آورده شود كه در خواندن و نوشتن يكسان و در معنا مختلف باشند و در آنها تركيب و اختلاف حركات و تفاوت و زيادت و نقصان نباشد . فرهنگ معارف اسلامى ( مترجم )
[ 7 ] مطابقه از اصطلاحات ادبى و عبارت از مقابله الفاظ متضادّ است مانند سردى و گرمى ، همان مأخذ ( مترجم )
[ 288 ]
كِتَابُ اَللَّهِ تُبْصِرُونَ بِهِ وَ تَنْطِقُونَ بِهِ وَ تَسْمَعُونَ بِهِ وَ يَنْطِقُ بَعْضُهُ بِبَعْضٍ وَ يَشْهَدُ بَعْضُهُ عَلَى بَعْضٍ وَ لاَ يَخْتَلِفُ فِي اَللَّهِ وَ لاَ يُخَالِفُ بِصَاحِبِهِ عَنِ اَللَّهِ قَدِ اِصْطَلَحْتُمْ عَلَى اَلْغِلِّ فِيمَا بَيْنَكُمْ وَ نَبَتَ اَلْمَرْعَى عَلَى دِمَنِكُمْ وَ تَصَافَيْتُمْ عَلَى حُبِّ اَلْآمَالِ وَ تَعَادَيْتُمْ فِي كَسْبِ اَلْأَمْوَالِ لَقَدِ اِسْتَهَامَ بِكُمُ اَلْخَبِيثُ وَ تَاهَ بِكُمُ اَلْغُرُورُ وَ اَللَّهُ اَلْمُسْتَعَانُ عَلَى نَفْسِي وَ أَنْفُسِكُمْ دمن جمع دمنة : آثار خانه و زندگانى مردم كه در زمينى باقى مانده و كهنه شده باشد ، و نيز به معناى مزبله يا جايى كه در آن خاكروبه ريزند .
غلّ : كينه و دغلكارى « بدانيد در دنيا جز حيات و زندگى چيزى وجود ندارد جز اين كه دارندهاش از آن سير و دلتنگ مىشود ، زيرا در مرگ براى خود آسايشى نمىيابد ، و جز اين نيست كه آن ( باور داشتن آنچه پس از مرگ واقع مىشود ) به منزله حكمتى است كه دل مرده را زندگى ، و كور را بينايى ، و كر را شنوايى مىبخشد ، و تشنه را سيرآب مىكند و كمال بىنيازى و سلامت در آن است ، به وسيله كتاب خدا حقايق را مىبينيد ، و با آن سخن مىگوييد و با آن مىشنويد ، بخشى از آن مفسّر و روشنگر بخش ديگر آن است ، و برخى از آن بر بعض ديگر آن گواه است ، درباره خداوند اختلافى ندارد ، و كسى را كه با آن يار و دمساز است از خداوند جدا نمىگرداند .
شما در كينه ورزى و دغلكارى ميان خودتان همداستان شدهايد ، و اين همدستى و اتّفاق شما مانند گياهى است كه بر سرگين حقد و حسد روييده باشد ، شما در دلبستگى به آرزوهاى دور و دراز با يكديگر به دوستى ، و در به دست آوردن مال و منال با همديگر به دشمنى پرداختهايد ، بىشكّ شيطان پليد شما را شيفته و دلباخته كرده ، و غرور و فريب ، شما را گمراه و سرگردان ساخته است ، و من براى خود و شما از خداوند يارى مىطلبم . »
[ 289 ]
امام ( ع ) حيات و زندگى را از همگى آنچه انسان از آنها سير و دلزده مىشود ، استثنا فرموده ، و علّت ملول نشدن از زندگى را احساس ناآسودگى در مرگ ، بيان كرده است ، برخى از شارحان گفتهاند كه : فقدان آسايش در مرگ ،
ويژه اهل شقاوت است كه در آخرت بدان دچار خواهند شد ، امّا مرگ براى دوستان خدا و بندگان شايسته او ، راحتى و آسايشى بزرگ است ، همچنان كه سرور پيامبران ( ص ) فرموده است : ليس للمؤمن راحة دون لقاء اللّه يعنى براى مؤمن جز با لقاى رحمت خداوند آسودگى نيست ، برخى ديگر گفتهاند : بنابر ظاهر ، عبارت به دو دليل زير بايد حمل بر عموم شود :
1 اين كه با فرا رسيدن مرگ ، فرصت به دست آوردن ثوابهاى آخرت ، و سوداگرى در ميدان عمل ، و تحصيل آمادگى براى وصول به درجات بالاتر ، كه براى هر مردهاى ، هر چند از اولياى خدا باشد قابل حصول است از دست او رفته است ،
و ناچار به سبب اين كه مرگ ، موجب از دست رفتن اين كمالات است ، در آن احساس آسودگى نمىكند .
2 چون علوم و معارف براى بشر به گونه غريزى و بديهى حاصل نمىشود ، و تا هنگامى كه در قفس تن قرار دارد ، نمىتواند به رويدادهاى پس از مرگ و به سعادت و شقاوت آن جهانى خود آگاه شود ، لذا سزاوار همين است كه در مردن تصوّر راحتى و آسودگى نكند .
اين دسته گفتهاند توجيهات مذكور با حديث : ليس للمؤمن راحة دون لقاء اللّه منافات ندارد ، زيرا بنابر وجه اوّل اگر چه مرگ براى اهل طاعت به اندازه طاعاتى كه سابقا به جا آورده ، آسايشى است ، ليكن آسودگى و سعادتى كه نتيجه كمالات از دست رفته وى مىباشد ، براى او حاصل نشده است ، و بنابر توجيه دوّم روشن است كه مؤمن تا هنگامى كه در دنيا زيست مىكند روى آسودگى نمىبيند ، و منافاتى نيست كه پس از مردن از آسايش و سعادت بهرهمند شود . چنان كه نقل شده امام حسن ( ع ) در ساعت مرگ گريه كرد ، برادرش امام حسين ( ع )
[ 290 ]
به آن حضرت گفت : براى چه تو را در حال بىتابى مىبينم ، در صورتى كه تو يقين دارى چگونه و در كجا بر جدّ و پدرت وارد خواهى شد ، امام حسن ( ع ) فرمود : آرى اى برادر اين درست است و در آن هيچ شكّ نيست ، ليكن من رهسپار راهى هستم كه آن را پيش از اين نرفتهام .
بارى اگر منظور پيامبر ( ص ) در حديث مذكور همان خود مرگ ، قطع نظر از پيامدها و رويدادهاى آخرت باشد گفتار كسانى كه حديث را تعميم داده ، و آن را براى همه مايه سلب راحتى و آسايش دانستهاند درست است ، زيرا مرگ از نظر اين كه موجب نابودى و پايان دادن به زندگى است ، براى هيچ كس مطلوب و مايه آسودگى نيست ، ليكن اگر مراد آن حضرت فقدان راحتى به سبب فرا رسيدن مرگ و احوال پس از آن باشد ، تخصيص آن درست است و بايد آن را به اهل شقاوت و كسانى كه دچار عذاب جاويد خواهند شد اختصاص داد ، زيرا ميزان دلبستگى به زندگى دنيا در افراد انسان متفاوت است ، و بستگى به تصوّر انسان درباره زياده و نقصان راحتى خود در جهان آخرت دارد ، و ما هنگامى كه به احوال كسانى كه از هر جهت دنيا را برگزيده و بدان روى آوردهاند و همچنين آنانى كه بكلّى از دنيا روى گردانيده و آخرت را اختيار كردهاند ، و نيز ملاحظه احوال افراد و طبقاتى كه در ميان اين دو طبقه قرار دارند بنگريم اين مطلب روشن مىشود .
فرموده است : و إنّما ذلك .
يعنى : آنچه سزاوارتر است به اين كه انسان از آن سير و افسرده نشود ، و به منزله حكمت است يعنى آنچه مرتبه حكمت را داراست ، و حكمت در لسان شرع به معناى دانشى است كه براى آخرت سودمند باشد ، و گاهى هم در معنايى اعمّ و فراگيرتر از اين به كار برده مىشود ،
امام ( ع ) پس از آن به شرح زير به ذكر اوصاف اين حكمت مىپردازد :
1 أنّها حياة للقلب الميّت ،
پيش از اين گذشت كه در عرف ارباب معرفت ، قلب عبارت از نفس انسانى است ، واژه حيات يا زندگى را براى حكمت
[ 291 ]
استعاره فرموده ، و مناسبت تشبيه اين است كه وجود و دوام حيات بسته به وجود دل است ، همچنان كه بقاى انسان و سعادت دنيا و آخرت او بستگى به حكمت دارد ،
همچنين واژه ميّت يا مرده را از اين نظر براى قلب نادان استعاره آورده است ، كه نادان بر مصالح و مفاسد دنيا و آخرت خويش آگاه نيست ، و مانند مردگان توان جلب منفعت يا دفع ضررى را ندارد .
2 امام ( ع ) واژه بصر را براى حكمت استعاره كرده
و چشم انسان نادان را كور ، توصيف فرموده است ، نيز مىتوان وصف كورى را براى چشم بصيرت و ديده باطن نادان استعاره دانست ، و نيز ممكن است مراد حقيقت و واقعيّت انسان جاهل و ناآگاه باشد ، مناسبت استعاره نخست اين است : همان گونه كه انسان بينا مىتواند به وسيله چشم راه خود را تميز دهد ، و به سوى مقصدى كه دارد گام بردارد ، انسانى هم كه از موهبت حكمت بهرهمند است ، با بصيرت ، مقاصد خود را برمىگزيند ، و با بينشى كه دارد به مصالح دنيا و آخرت خويش آگاه و بينا مىباشد ، و در استعاره دوّم وجه مناسبت اين است كه انسان نادان بصيرت و بينشى كه بتواند امور مذكور را تشخيص دهد ندارد و مانند كور است كه راه را از چاه نمىشناسد . وجه استعاره سوّم اين است كه چشم انسان نادان پيرو دل اوست ، و به هر كارى كه دست مىزند ، و از هر چه رو مىگرداند و بالاخره در تمام امورى كه از طريق چشم و ديگر حواسّ خود انجام مىدهد ، از انديشه و تصوّرى كه دارد پيروى مىكند ، و چون اين اعمال غالبا ناسودمند بلكه زيانبخش است ، از اين رو چشم نادان كه وسيله وقوع اين اعمال ناپسند مىباشد به چشم كور تشبيه ، و واژه مذكور براى آن استعاره شده است .
همچنين واژه سمع و صمّاء را براى گوش استعاره فرموده است ، و دليل اين استعارهها همان مطالبى است كه ذكر شد ، زيرا مراد از سمع ، شنوايى دل و ادراك بينش است ، واژه اذن ( گوش ) ممكن است براى همين معنا و يا گوش ظاهر استعاره شده باشد ، نيز واژه رىّ براى حكمت ، و ظمآن را براى نادان استعاره
[ 292 ]
آورده است ، مناسبت استعاره نخست اين است كه همانسان كه آب ، اندرون انسان تشنه را پر مىسازد و تشنگى او را فرو مىنشاند ، و او را از اين رنج آسوده مىگرداند ، حكمت نيز جان انسان را از فوايد خود پر بار و نيرومند مىسازد ، و او را از بيمارى جهل و نادانى مىرهاند . امّا مناسبت استعاره دوّم اين است كه همان گونه كه انسان تشنه كام از تشنگى دچار رنج و درد مىشود ، انسان نادان نيز گرفتار درد جهالت است ، و همين نادانى نيز سبب نابودى او در آخرت مىباشد .
3 اين كه فرموده است همه توانگرى و بىنيازى و سلامت در اين حكمت است ،
منظور از توانگرى بىنيازى انسان از همه چيز و به كمال رسيدن نفس به وسيله آن است ، زيرا هدف و غايت حكمت رسيدن به آستان قرب حقّ تعالى و فرو رفتن در انوار معرفت اوست ، و تنها بدين وسيله است كه عارفان به خدا ، از هر چيزى بىنيازى مىيابند ، منظور امام ( ع ) از سلامت در اين عبارت ، سلامت نفس از عذاب جهل است ، زيرا در اصول حكمت ثابت است كه جهالت بزرگترين سبب هلاكت انسان در آخرت مىباشد .
فرموده است : كتاب اللّه .
كتاب خبر مبتداست به اين گونه كه يا خبر دوّم واژه لذلك مىباشد كه در اين صورت و ما كان بمنزلة الحكمة خبر اوّل آن است ، و يا خبر براى مبتداى محذوفى است كه تقدير آن و هو كتاب اللّه است ، و ممكن است هم عطف بيان براى ما كان بمنزلة الحكمة باشد ، امام ( ع ) براى كتاب خدا اوصافى به شرح زير بيان فرموده است :
1 تبصرون به يعنى : به وسيله كتاب خدا مىبينيد ، اين جمله اشاره است به اين كه قرآن مشتمل بر حكمت است ، و وجه شباهت قرآن به حكمت اين است كه نادانان به وسيله كتاب خدا و حكمتها و موعظههايى كه در آن است به مقاصد و مصالح دنيا و آخرت خود راهنمايى و بينا مىشوند .
[ 293 ]
2 تنطقون به يعنى : به وسيله آن سخن مىگوييد ، نيز به همان معناست .
3 و تسمعون به يعنى : بدان مىشنويد ، نيز در پيرامون همان مطلب است .
4 فرموده است : ينطق بعضه ببعض ، يعنى : برخى از آيات قرآن ، مفسّر آيات ديگر است مانند آياتى كه آيههاى مجمل را و مبيّن ، و مطلق را مقيّد مىكند ، و عامّ را تخصيص مىدهد .
5 و يشهد بعضه على بعض يعنى : برخى از آيات قرآن گواه برخى ديگر است ، و اين معنا به مضمون پيش نزديك است هر چند مراد بخش ديگرى از آيات است .
6 فرموده است : و لا يختلف في اللّه يعنى . در قرآن اختلافى درباره خداوند وجود ندارد ، زيرا اين كتاب آلهى بر اساس بيان اصول و قوانين كلّى و جامعى كه متضمّن صلاح امور دنيا و آخرت انسان است قرار دارد ، و هدف اين قوانين ،
كشانيدن و سوق دادن مردم به سوى حقّ ، و وصول به آستان قرب و جوار رحمت خداوند است ، از اين رو هيچ واژهاى در قرآن يافت نمىشود كه دلالت بر خلاف اين مقصود داشته باشد ، بلكه همه الفاظ و مطالب آن گوياى وحدت مقصد ،
و بيانگر هدف واحدى است كه همان وصول به درگاه قرب آلهى پس از پاك شدن از ناپاكيها و پليديهاى اين دنياست ، هر چند اسباب وصول به اين مقصود و رسيدن به اين هدف ، گوناگون و متعدّد است .
7 فرموده است : و لا يخالف بصاحبه عن اللّه يعنى : قرآن كسانى را كه در سايه انوار پر فروغ آن گام برمىدارند از راه حقّ بيرون نمىبرد ، و از رسانيدن آنها به مقصد اصلى و هدف نهايى كه خداوند متعال است تخلّف نمىورزد .
فرموده است : قد أصطلحتم . . . تا آخر .
عبارات مذكور دلالت بر نكوهش شنوندگان به سبب ارتكاب كارهاى ناپسند دارد ، واژه اصطلاح ( سازش كردن ) براى سكوت آنها در برابر كسانى كه مرتكب كارهاى زشت مانند دغلكارى و كينهتوزى و حسادت مىشوند ، و خود
[ 294 ]
نيز در اين كارها با آنها مشاركت مىكنند استعاره شده است .
فرموده است : و نبت المرعى على دمنكم .
اين مثل براى كسانى كه در ظاهر با يكديگر سازش و آشتى ، و در دل كينه همديگر را دارند آورده مىشود ، مطابقت اين مثل با احوال شنوندگان از اين روست كه چنين صلح و سازشى مانند گياهى كه در مزبله مىرويد و بزودى خشك مىشود ، گذرا و ناپايدار است .
فرموده است : تصافيتم على حبّ الآمال ،
يعنى : به داشتن آرزوهاى دور و دراز با يكديگر همدلى داريد .
اين عبارت اشاره است به انگيزه سازش آنها كه در پيش ذكر فرموده و بدين سبب واو عطف در اين جا آورده نشده است .
فرموده است : و تعاديتم فى كسب الأموال
يعنى : براى به دست آوردن مال و منال با يكديگر دشمنى مىورزيد .
اين جمله علّت كينه ورزى و دغلبازى آنها را بيان مىكند . توضيح داده مىشود كه در مورد جمله نخست روشن است كه آنچه مردم را در ظاهر به هم نزديك مىگرداند ، اغراض و مطامع مادّى و يا نيازمنديهايى است كه براى دست يافتن به مقاصد و آمال دنياى خود به يكديگر دارند ، هر چند درون آنها آكنده از دشمنى و كينه و خيانت باشد ، چنان كه معمول روزگار ما همين است . و درباره عبارت دوّم نيز مىدانيم كه انگيزه پيدايش دشمنيها و كينهها و كشمكشها غالبا به سبب مال و منال دنيا و رسيدن به خوشيها و لذّات آن است .
فرموده است : لقد استهام بكم الخبيث
يعنى : شيطان شما را شيفته و دلباخته كرده و از شما جدا نمىشود ، و مراد از خبيث ، شيطان است ، و اين گفتار مشعر بر سرزنش آنهاست ، كه آثار وسوسههاى شيطان در آنها نمايان است و از آنچه منع مىشوند دست باز نمىدارند ، درباره اين كه فرموده است : وتاة بكم الغرور يعنى : شيطان شما را غافلگير كرده و در نتيجه از راه راست منحرف ، و در وادى
[ 295 ]
گمراهى سرگردان ماندهايد ، مراد از غرور ، شيطان است چنان كه خداوند متعال فرموده است : « وَ لا يَغُرَّنَكُمْ بِاللّهِ الْغَرُورُ [ 8 ] » .
امام ( ع ) در پايان سخنان خويش ، براى خود و آنان در غلبه بر نفس امّاره ، از خداوند درخواست يارى مىكند ، دعاى آن حضرت درباره خودش براى دوام مقهوريّت نفس او در برابر عقلش مىباشد و در مورد آنان براى اين است كه به آنها قدرت دهد تا نفس امّاره را سركوب و انحراف را ريشه كن سازند . و توفيق از خداست .
[ 8 ] سوره لقمان ( 31 ) آيه ( 33 ) يعنى : و شيطان شما را ( به بخشندگى خدا ) فريب ندهد .