متن
ترجمه آیتی
ترجمه شهیدی
ترجمه معادیخواه
تفسیر منهاج البرائه خویی
تفسیر ابن ابی الحدید
تفسیر ابن میثم
[ 200 ]
36 گزيدهاى از فرمايشات حضرت ( ع ) كه به منزله خطبه است .
فَقُمْتُ بِالْأَمْرِ حِينَ فَشِلُوا وَ تَطَلَّعْتُ حِينَ تَقَبَّعُوا وَ نَطَقْتُ حِينَ تَعْتَعُوا وَ مَضَيْتُ بِنُورِ اَللَّهِ حِينَ وَقَفُوا وَ كُنْتُ أَخْفَضَهُمْ صَوْتاً وَ أَعْلاَهُمْ فَوْتاً فَطِرْتُ بِعِنَانِهَا وَ اِسْتَبْدَدْتُ بِرِهَانِهَا كَالْجَبَلِ لاَ تُحَرِّكُهُ اَلْقَوَاصِفُ وَ لاَ تُزِيلُهُ اَلْعَوَاصِفُ لَمْ يَكُنْ لِأَحَدٍ فِيَّ مَهْمَزٌ وَ لاَ لِقَائِلٍ فِيَّ مَغْمَزٌ اَلذَّلِيلُ عِنْدِي عَزِيزٌ حَتَّى آخُذَ اَلْحَقَّ لَهُ وَ اَلْقَوِيُّ عِنْدِي ضَعِيفٌ حَتَّى آخُذَ اَلْحَقَّ مِنْهُ رَضِينَا عَنِ اَللَّهِ قَضَاءَهُ وَ سَلَّمْنَا لِلَّهِ أَمْرَهُ أَ تَرَانِي أَكْذِبُ عَلَى ؟ رَسُولِ اَللَّهِ ص ؟ وَ اَللَّهِ لَأَنَا أَوَّلُ مَنْ صَدَّقَهُ فَلاَ أَكُونُ أَوَّلَ مَنْ كَذَبَ عَلَيْهِ فَنَظَرْتُ فِي أَمْرِي فَإِذَا طَاعَتِي قَدْ سَبَقَتْ بَيْعَتِي وَ إِذَا اَلْمِيثَاقُ فِي عُنُقِي لِغَيْرِي تعتعه [ 1 ] : نگرانى در سخن به هنگام محاصره شدن تطّلع الامر : آزمودگى و آشنايى با كار .
تقبّع : كنارهگيرى ، خوددارى از دخالت كردن در كار ، در مثل گفته مىشود قبع القنفذ :
هرگاه سر را در ميان دو بازويش مخفى كند .
استبداد : منفرد بودن .
رهان : آنچه كه مسابقه به خاطر آن انجام گيرد .
همز : بدگويى ، عيبجويى ، غمز نيز به همين معناست .
[ 1 ] در متن خطبه شارح تمنّعوا به كار رفته ، در بعضى از نهج البلاغههاى موجود تعتعوا آمده است شارح در توضيح لغات تعتعوا را معنا كرده است . م .
[ 201 ]
« در آغاز ظهور اسلام هنگامى كه ديگران از ترس دشمنان به گوشهاى خزيده و نشسته بودند ، براى دفاع از اسلام بپا خاستم ، بدانگاه كه ديگران خود را باخته بودند ، من به شجاعت درخشيدم وقتى كه آنان سر در گريبان عجز و ناتوانى پيچيدند و گوشهگيرى اختيار كردند ، به سخن آمدم و براى يارى اسلام تبليغ كردم ،
زمانى كه زبان ديگران بند آمده بود ، با نور الهى راه حقيقت را پيمودم .
از تمام رقيبان امروز خود ، در آن زمان پيشتر و از همه آنها كم سر و صداتر و كم ادّعاتر بودم ، با اين كه مقامم از همگان برتر بود ، صدايم كوتاهتر بود و به لاف و گزاف سخن نمىگفتم . مشكلات و دشواريها را با ثبات قلب و پايدارى از پيش پا برداشتم ، عنان فضايل را گرفتم و به هر طرف پرواز كردم تا بدان حد كه گوى سبقت را از ميدان مجاهدت ربودم . در مركز دين همچون كوهى كه دست طوفان حوادث بدان نرسد و از وزش بادهاى تند از جاى در نرود ، ايستادم ، براى هيچ كس در خويش ، جاى سرزنش و غيبتى باقى نگذاشتم ، خردهگيران را درباره من مجال دم زدن نماند .
ذليل و خوار در پيش من عزيز و گرانسنگ و قوى پيشم ضعيف و درمانده است ، تا حق را از قوى گرفتم به ضعيف رسانيدم . من به قضاى الهى راضىام و فرمان او را گردن نهادهام .
هان اى كسانى كه سخنانم را مىشنويد ، آيا در شأن من است كه بر رسول خدا ( ص ) دروغ ببندم با اين كه اوّل كسى بودم كه آن بزرگوار را تصديق كردم ؟ حال چگونه اوّل كسى باشم كه پيامبر را تكذيب نمايم من درباره خلافت فكر كردم كه آيا مردم را به بيعت خود و اطاعت خدا فرا خوانم و با افرادى كه مقام خلافت را گرفتهاند درگير شوم و يا اين كه خود اطاعت خدا كنم و خلافت را بديگران واگذارم .
صلاح را در اين ديدم ، كه اطاعت خدا را بر بيعت گرفتن براى خود مقدم دارم و پيمان ديگرى بر گردنم باشد [ پيامبر از من پيمان گرفته و مرا به صبر و شكيبايى امر كرده تا هنگامى كه يارانى پيدا كنم و آنگاه حق خويش را مطالبه كنم و من هم صبر كردم ] » .
[ 202 ]
نظر بعضى از شارحان نهجالبلاغه اين است كه سخنان حضرت در اين زمينه چهار قسمت و بسيار طولانى بوده است . سيد رضى ( ره ) يك قسمت را انتخاب و در اين مورد آورده كه حضرت اين بيانات را پس از جنگ نهروان ايراد كرده و در آن به سرگذشت خود از زمان رحلت رسول خدا ( ص ) تا درگيرى نهروان اشاره فرموده است .
امام ( ع ) در فصل اول گفتارش : فقمت بالأمر . . . برهانها سخن را به عنوان بيان افتخار و اثبات فضيلت و برترى خود ، بر ديگر صحابه ، به منظورى آغاز مىكنند كه فايده پذيرش رأى و اراده خود را گوشزد كنند و آنان را ارشاد نمايند .
قيام آن حضرت به هنگامى كه ديگران سستى ورزيدند ، دليلى بر فضيلت شجاعت آن بزرگوار مىباشد . يعنى به فرمان خداوند در كنار پيامبر و پس از رسول حق در جنگها و در مراحل سخت و دشوارى كه ديگران از رويارويى دشمن ضعف نشان مىدادند بپا خاستم ، و به هنگامى كه سستى نشان دادند ، قيام كردم . البتّه ادّعاى آن بزرگوار درباره يارى دين و رسول خدا امرى روشن و غير قابل انكار است .
قوله عليه السلام : نطقت حين تعتعوا [ تمنّعوا ] :
« سخن گفتم به معناى ديگران سكوت اختيار كردند » . اشاره به ويژگى فصاحت روانى سخن و خصلت علم و دانش آن بزرگوار دارد . يعنى در قضاياى مهمّ ، و احكام مشكل ، و ميدان سخنورى كه بليغان و سخنوران درمانده بودند ، سخن گفتم . نطق و سخنورى خود را كنايه از درماندگى ، رسوايى و سرافكندگى آنان آورده است .
در ادامه خطبه فرمودهاند : وقتى كه ديگران گوشهگيرى و عافيت طلبى پيشه كردند ، و يا اصولا به فكر چيزى نبودند ، من در شناخت امور دقت نظر داشتم .
اين سخن حضرت ، اشاره به بزرگ همّتى آن جناب ، در به دست آوردن آنچه كه براى انسان ، از شناخت امور ، و آزمايش و توجّه به منشأ و موارد آنها لازم است ، مىباشد . همّت بلند ، خصلتى است كه با شجاعت رابطه دارد .
[ 203 ]
چون در اشراف بر امور ، انسان ، به نوعى كنجكاوى ، توجّه عميق ، و دقّت نظر ، در شناخت امور ، و آزمودن آنها نيازمند است ، ناگزير بايد ، فكرى بلند را كه بدان وسيله حقيقت امور شناخته مىشود ، به كار انداخت و ديده انديشه را در رسيدن به امور عقلانى به كار گرفت ، و قوه خيال را براى جستجوى منابع احساسات به كار بست .
بنابر اين واژه « تطّلع » را به عنوان استعاره از مراحل تحقيق به كار گرفته و به كنايه آوردهاند . يعنى شناخت من از امور به هنگام كوتاهى ديگران ، در شناخت كارها و انجام وظايف آنان بوده است .
لفظ تقبّع كه در لغت به معناى سر در زير دو دست مخفى كردن به كار رفته ،
در عبارت حضرت به طور استعاره از كوتاهى فكر و عدم توجّه به امور آمده ، كه دقيقا معناى ضدّ « تطّلع » را دارد ، بدين توضيح كه « تطّلع » كشش فكرى و بكار افتادن ذهن در شناخت امور است ، و « تقبّع » كوتاهى انديشه و ناتوانى آن از شناخت امور .
قوله عليه السلام : و مضيت بنور اللّه حين وقفوا
عبارت امام ( ع ) كه فرمودهاند : با نور خداوند راه خود را به هنگامى كه ديگران ، متوقف بودند ، پيمودم اشاره به فضيلت و دانش آن جناب دارد . يعنى من راه حق را مطابق با دانش كه همان نورانيّت خداوند باشد ، كه دارنده آن هرگز به گمراهى نمىافتد پيمودم . و اين موقعى بود كه ديگران ، سرگردان ، مردّد و ناآگاه به هدف و چگونگى راهپيمايى به سوى آن بودند .
حضرت اين فضايل را براى خود اثبات و هر فضيلت را كه براى خود آورده ، يك رذيله اخلاقى را براى اين مدّعيان دين و ديانت ذكر كرده ، تا برترى خود را نسبت به آنها بيان كند .
قوله عليه السلام : و كنت اخفضهم صوتا و اعلاهم فوتا [ 2 ]
[ 2 ] در شرح خطبه كلمه « فوتا » صوتا بكار رفته است فوت به معناى سبقت آمده است . م
[ 204 ]
سپس مىفرمايند : « در عين حال از همه كم سر و صداتر ، ولى پيشگامتر و جان فداتر بودم . » حضرت پايين بودن سر و صدا را از سرگرمى شديد به كار و پافشارى در انجام آن ، كنايه آورده است . آرى تصميمگيرى بر انجام دادن كار شايسته و لازم بدون توجّه به پيشآمدها و موانعى كه در سر راه كارهاى خير و صحيح قرار دارد .
نشان دهنده همّت والا و كمال خلوص است ، چه اين كه سر و صدا راه انداختن و باصطلاح كاه را كوه نشان دادن ، در كارهايى كه زمينه ترس در آنها وجود داشته باشد ، دليل سستى و ناتوانى است .
بىشك آن كه در امور سخت و دشوار پايدارتر ، در حقيقت بلند آوازهتر ، و بسوى مراتب كمال ، و درجات سعادت ، از آن كه ضعف از خود نشان مىدهد ،
پيشتازتر است .
قوله عليه السلام : « فطرت بعنانها . . . »
در كلام امام ( ع ) « كه با شهپر فضيلت پرواز كرده ، و در ميدان مسابقه از همگان گوى سبقت را ربودم » ضمير « بعنانها » و « برهانها » به فضيلت بر مىگردد .
هر چند كلمه فضيلت در عبارت نيامده ، ولى در ضمن معناى جمله در نظر گرفته شده است . در اين جا لفظ « طيران » را براى سبقت گرفتن عقلى استعاره آوردهاند ،
زيرا پرواز و پيشتازى عقل در معناى سرعت شركت دارند .
دو واژه « عنان » و « رهان » كه از ويژگيهاى اسب مسابقهاند ، در عبارت حضرت براى فضيلتى كه با آن نفس انسان كامل مىشود استعاره آمده است . فضايل نفسانى را به اسب مسابقه تشبيه كرده است و جهت مشابهت اين بوده : صحابه كه خداوند از آنها خوشنود باد كسب فضيلت مىكردند ، تا بدان وسيله خوشنودى خداوند و سعادت جهان ابدى را به دست آورند ، و در اين جهت بر يكديگر سبقت مىگرفتند ، مانند اسبهاى مسابقه . با توجه به اين كه آن
[ 205 ]
حضرت كاملترين درجه فضيلت را نسبت به ديگران داشت ، چنان بود كه در اين ميدان هيچ كس به گرد او نرسيده بود ، بدين سبب استعاره زيباى پرواز را به كار بردهاند ، و دو لفظ « عنان » و « رهان » را كه از ويژگى اسب مىباشد به كنايه آوردهاند . در اين جا شرح بخش نخستين خطبه پايان مىگيرد .
قوله عليه السلام : لا تحرّكه القواصف . . . .
در بخش دوم مىفرمايند : « من به مثابه كوهى استوارم كه او را بادهاى تند از جاى نمىكنند . و چنين خواهم بود تا حق مظلوم را از ظلم بگيرم . » اين فصل از فرمايشات امام ( ع ) اشاره به زمانى دارد كه بر حسب ظاهر ،
رداى خلافت را پوشيده و امر امّت به آن حضرت واگذار گرديده و مبيّن اين حقيقت است ، كه آن بزرگوار تصميم داشت بر مجراى قانون عدالت و دادگرى قيام و فرامين خداوند را به اجرا درآورد .
عبارت امام ( ع ) « كالجبل » مانند كوه ، تشبيهى است براى نشان دادن ثبات و پايدارى در راه حق ، چنان كه كوه را تند بادهاى وزنده نمىتوانند از جاى بكنند . آن جناب را هياهوى نامردمان دنيا طلب ، از پيمودن راه خدا نمىتواند منصرف كند ، تا پيرو هواهاى نفسانى ، آنها شود و امورى كه مخالف سنّت خداوند و شريعت است انجام دهد ، بلكه او همواره بر قانون عدالت و مطابق فرمان الهى ثابت خواهد بود .
و سپس فرمود : لم يكن لأحد فىّ مهمز :
« كسى را ياراى عيبجويى و گويندهاى را توان طعن من نبود » يعنى در من عيبى نبود كه بدان سرزنش شوم .
حضرت در چهار كلمه مغمز ، مهمز ، عواصف و غواصف در فصل اول و در چهار كلمه رهان ، عنان ، صوتا و فوتا در فصل دوم سجع متوازى به كار برده است .
در ادامه خطبه امام ( ع ) مىفرمايد : مظلوم در نزد من گرامى است ، تا زمانى كه حق را برايش بگيرم ، منظور از گرامى بودن افراد ذليل در نزد حضرت ، توجّه
[ 206 ]
كردن به حال آنان و همّت گماشتن به احقاق حقّ آنهاست . روشن است كه هر كس ، به حال انسانها توجّه كند ، آنها را گرامى داشته است .
امام ( ع ) گراميداشت افراد ذليل را ، تا زمانى كه حقّشان را ، از زورمداران بگيرد تعيين كرده است . همچنين ، بىاعتبارى زورمداران در نزد آن بزرگوار ، تا بدان هنگام خواهد بود كه : حقوق ديگران را از آنها بگيرد . ناتوانى نيرومند ، به معنى محكوميّت و مغلوب بودن وى تا زمانى است كه حقّ مظلوم از آنها ستانده شود .
اگر در زمينه فرمايش حضرت اشكالى شود كه از عبارت آن جناب چنين استفاده مىشود ، پس از گرفتن حقّ مظلوم از ستمگر ، آن دو در نظر امام ( ع ) برابر نيستند ، و توجّه به زورمداران بيشتر خواهد بود ، و اين از عدالت بدور است .
در پاسخ گفته خواهد شد كه مقصود از فرمان به برابرى ، توجّه در ميان انسانها ، در اين مورد خاص ، گرفتن حق مظلوم از زورمدار و نبودن مظلمهاى در ميان آنهاست . و اين مساوى بودن توجّه را بين ضعيف و قوى ، جز بدين لحاظ ايجاب نمىكند .
گرامى داشتن شخص نيرومند و اكرام وى ، در صورتى كه ستمگر نباشد ،
زشت نيست چرا كه قدرتمند اگر داراى فضيلت باشد ، از نظر دين و ديانت اكرامش واجب و لازم است .
بخش سوّم گفتار حضرت اين است : رضينا عن اللّه قضاءه . . . .
« به قضاى الهى راضى و تسليم فرمان او هستم » در علت بيان اين قسمت از خطبه روايت شده است كه امام ( ع ) به فراست دريافته بود . گروهى آن بزرگوار را درباره اخبارى كه از رسول خدا ( ص ) از امور غيبة نقل كرده است متهم كرده و نسبت دروغ دادهاند . و از اين فراتر با او بگومگوى لفظى داشتهاند .
هنگامى كه امام ( ع ) فرمود : از من سؤال كنيد پيش از آن كه از ميان شما بروم ،
بخدا سوگند اگر سؤال كنيد از جمعيّتى كه صد نفر را گمراه و يا ارشاد نمايند
[ 207 ]
دعوت كننده و محرّك آن را به شما معرّفى خواهم كرد . مردى به نام « انس نخعى » به پا خاست و گفت : از تعداد موهاى سر و ريشم مرا آگاه ساز . امام ( ع ) فرمود : به خدا سوگند حبيب من رسول خدا مرا خبر داده است كه بر هر موى سر تو فرشتهاى است كه تو را لعنت مىكند و بر هر موى ريشت شيطانى است كه تو را گمراه مىسازد و در خانه تو پسر رذلى است ، كه فرزند رسول خدا ( ص ) را خواهد كشت .
در آن زمان پسر او سنان قاتل امام حسين ( ع ) كودكى بازيگوش بود .
پارهاى از اين اخبار بعدا ذكر خواهد شد . ( بنابر اين ، عبارت حضرت كه به قضاى خداوند راضى و تسليم فرمان اويم معنايش روشن مىگردد . ) در بحثهاى پيشين روشن شد كه رضا به حكم خدا و تسليم فرمان او بودن ، درى از درهاى بهشت است كه خداوند براى دوستان خاصّش گشوده است . با توجّه به اين كه امام ( ع ) پس از رسول خدا پيشواى عارفان است ، قلم قضاى الهى بر آنان كه حضرت را نسبت به دروغ داده ، و در فرمودههايش تهمت روا داشتند ، به كيفر جارى گرديده ،
بنابراين امام ( ع ) سزاوارترين فردى است كه خشنودى خدا را خواهان باشد .
فرمايش حضرت : اترانى اكذّب . . . .
انكار تهمتى است كه در حقّ آن بزرگوار روا داشته و او را به دروغگويى نسبت دادند . در اين عبارت استدلال بر باطل بودن تصورات واهى آنان به شكل قياس ضمير ، و نتيجه آن آورده است . بيان حضرت در تشكيل قياس چنين است : به خدا سوگند من اول كسى هستم كه رسول خدا را تصديق كردهام ، و هر كس اوّل تصديق كننده او باشد اوّل تكذيب كننده وى نخواهد بود ، نتيجه آن كه من اوّل تكذيب كننده وى نيستم .
« فنظرت فى امرى . . . »
بخش چهارم كلام امام ( ع ) : « در چگونگى انجام وظيفه خود نظر افكندم . » در توضيح فرمايش حضرت دو احتمال وجود دارد . يك احتمال آن است كه بعضى از شارحان گفتهاند و آن اين كه بخش چهارم سخن امام مربوط به
[ 208 ]
قسمتهاى سابق خطبه نيست و در بيان چگونگى رفتار خود پس از رسول خدا ( ص ) است ، كه توصيه شده است در امر خلافت نزاع نكند . چنانچه خلافت با مسالمت به دست آمد بپذيرد و در غير اين صورت صبر كند . بنابر اين معناى كلام امام ( ع ) اين خواهد بود ، دقّت كردم صلاح اين بود كه اطاعت فرمان رسول مقدّم بر بيعت كردن مردم با من باشد . يعنى فرمانبردارى رسول خدا ( ص ) در آن كه امر كرده بود مرا بر ترك درگيرى و نزاع ، از بيعت نمودن مردم با من لازمتر بود راهى براى سرپيچى از دستور پيامبر نبود ، با شرح مطلب فوق معناى اين جمله كه « ميثاق رسول خدا بر عهده من بود » روشن مىشود .
پيمان رسول خدا ( ص ) و عهد آن حضرت با من عدم درگيرى با مخالفان بود . بعضى چنين برداشت كردهاند كه پيمان ، آن چيزى بود كه بر امام ( ع ) بعد از بيعت مردم با ابوبكر ، سكوت را ايجاب مىكرد . بنابر اين معناى جمله اين خواهد بود ، كه پيمان مردم با ابوبكر با توجه به امر خلافت ، بر من الزام و اجبار مىكرد كه پس از انجام شدن بيعت مخالفت نكنم .
احتمال دوم در شرح سخن امام ( ع ) اين است كه اين عبارت بيان كننده دلتنگى بسيار و رنج فراوان است . با اين كه افكار مختلفى وجود داشت ، حضرت به دليل مداراى با مردم سنگينى بار خلافت را بر خود هموار ساخت .
با در نظر گرفتن احتمال دوّم معناى سخن حضرت چنين خواهد شد : در صلاح كار خود انديشه كردم فرمانبردارى مردم نسبت به من در آغاز بيعت و اتّفاق نظرشان را درباره پذيرش خلافت ، دريافتم و اين موجب قبول بيعت از ناحيه من گرديد ، بدين هنگام پيمان آنها به گردنم افتاد ، چارهاى جز قيام بر انجام كار آنها نيافتم ، و از نزد خداوند نيز اجازهاى جز پايدارى در سامان دادن امور خلافت نداشتم . و اگر اين ملاحظات نبود ، امر خلافت را رها مىكردم . اين سخن امام ( ع ) با توجّه بدين معنا مانند سخن ديگر آن بزرگوار است كه فرمود :
[ 209 ]
« بخدا سوگند اگر حضور حاضران نبود و دليلى بر داشتن يار و ياور اقامه نمىشد و خداوند از دانشمندان ، پيمان نگرفته بود كه : بر پرخورى پرخوران و گرسنگى مظلومان شكيبا نباشند ، مهار شتر خلافت را به گردنش مىافكندم ، تا هر كجا خواهد برود و با جام نخستين خلافت آخرش را سيراب مىكردم [ 3 ] » [ چنان كه در آغاز ، خلافت را رها كردم ، در آخر هم نمىپذيرفتم ] احتمال اوّل در معناى كلام امام ( ع ) از احتمال دوم قويتر است ، و خداوند به حقيقت امر آگاه است .
[ 3 ] خطبه 3 ، شقشقيّه .