از کاخهای تخت جمشید. در رساله «شرح اجمالی آثار تخت جمشید» آمده : کاخ صدستون در مشرق کاخ آپادانا واقع گشته از دیوار خشتی مشرق حیاط کاخ آپادانا کمی پائین تر از محل سر ستون شیر به حیاط بزرگی که در شمال کاخ صدستون واقع است میروند. در شمال حیاط مزبور بنای نیمه تمامی نظیر مدخل بزرگ تخت جمشید در دست ساختمان بوده که چهار پایه ستون مربع و قطعات ستون و سر ستون و جزرهای عظیم الجثه در مراحل مختلف ساختمانی آن نمودار است . دروازه شرقی مدخل بزرگ بوسیله راهرو روبازو گشاده ای به مدخل ناتمام کاخ صدستون مربوط و متصل میشد و اکنون وضع این راهرو با دیوارهای طرفین و یک ردیف اطاق پشت دیوار آن بخوبی هویداست و با مختصر دقتی میتوان چگونگی ارتباط مدخل اصلی تخت جمشید را با بنای نیمه تمام مدخل شمالی و حیاط صدستون ملاحظه نمود.
در سمت مشرق حیاط صدستون در پائین کوه نیز ایوانی دارای هشت ستون در یک ردیف وجود داشته که عقب آن تالاری دارای 8 ردیف در چهار ردیف جمعاً 32 ستون قرار گرفته بوده است . این تالار ظاهراً در روزهای سلام محل قرار گرفتن عرابه ها و اسبهای شاهی بوده . حیاطها و بناهای چندی هم که قرائن میرساند محل نگهداری اسبها و عرابه های شاهی بوده در طرف جنوب آن بین تالار صدستون و کوهستان در دنبال یکدیگر قرار گرفته مربوط و متصل به این تالار که خود از توابع کاخ صدستون بشمار میرود، بوده است
.
ایوان و تالار اصلی کاخ صدستون در جنوب حیاط این کاخ قرار گرفته ، ایوان آن بطول 56 متر و کسری و عرض بیش از شانزده متر و نیم ، دارای دو ردیف ستون سنگی هر ردیف شامل هشت عدد ستون بوده در طرفین ایوان دو دیوار سنگی عظیم با پیکر گاوهای بزرگ نظیر گاوهای مدخل اصلی تخت جمشید وجود داشته است . قسمت سر و گردن مجسمه گاوی که متعلق به دیوار غربی ایوان بوده بر روی خاکهای مجاور همان محل استوار و نصب گردیده است ، و از آثار جالب توجه تخت جمشید بشمار میرود.
دو اطاق هم در طرفین همین ایوان وجود داشته محل سربازان محافظ کاخ بوده است و نقش سربازان بر درگاه سنگی آنها حجاری گشته است .
ازاین ایوان بوسیله دو دروازه بلند و عریض سنگی به تالار بزرگ صدستون داخل میشوند طول و عرض این تالار 65متر و نیم در 65 متر و نیم میباشد. بر روی هر یک ازبدنه های دروازه های مزبور نقوش برجسته پنج ردیف سربازان پارسی و مادی هر ردیف شامل صورت ده سرباز دیده میشود که پنج نفر رو به طرف راست و پنج نفر رو به طرف چپ قرار گرفته اند و بدین قرار هر ده نفر به وسط نگاه میکنند.در بالای پنج ردیف نقش سربازان صورت شاه راحجاری نموده اند که بر اورنگ شهریاری نشسته عصائی دردست راست و گلی در دست چپ دارد روبروی شاه یکی از بزرگان ماد که نزد شهریاران صاحب بزرگترین مقامات از قبیل فرماندهی کل لشکریان یا منصبی مانند نخست وزیری فعلی بوده بحال کرنش و احترام ایستاده است ; بین شاه و او، دو مجمر یا عودسوزدیده میشود. کسی که پشت سر شخص مادی سابقالذکر ایستاده ظرفی دسته دار به دست گرفته مامور افروختن عود واسپند یا مواد خوشبوی دیگر در دو مجمرمزبور میباشد. پشت صندلی شاهنشاه هم سه نفرقرار دارند: نفر اول یکی از مستخدمین شاه است و اسبابی که ظاهراً جهت دفع پشه و مگس بکار میرفته است دردست دارد. نفر دوم حامل سلاح یعنی اسلحه دار مخصوص شاه میباشد که خنجر زرین شاهنشاه را بکمر بسته ، در دست راست تبر مخصوص شهریار را گرفته تیر و کمان خاص او را در جلد مخصوص آن بر پشت نگاهداشته است . نفر سوم یکی از نیزه داران خاص شهریاری را نشان میدهد که پهلوی اورنگ شاه ایستاده است . رویهمرفته میتوان حجاری بدنه دو دروازه شمالی تالار صدستون را نموداری از ترتیب صف سلام شاهنشاه هخامنشی در این تالار دانست که شاه بر اورنگ شهریاری نشسته سربازان بحال نظم و ترتیب ایستاده در میان صف سربازان که روبروی هم قرار گرفته اند راه عبور افسران و بزرگان جهت بار یافتن بحضور شاه وجود داشته است .
غیر از دو دروازه مزبور هفت پنجره از تالار به ایوان شمالی باز میشده دو انتهای دیوار شمالی تالار هم چون باطاقهای جنبین ایوان برمیخورده احداث پنجره در آن صورت پذیر نبوده است ، لذا در دو طرف دیوار مزبور طاقچه سنگی قرارداده اند و بدین ترتیب فاصله بین کلیه ده ردیف ستونهای تالار از طرف شمال به دروازه یا پنجره سنگی منتهی میگشته ، فضای بین ردیف آخری ستونها و دیوارهای شرقی و غربی تالار نیز به طاقچه سنگی میرسیده است .
دیوارجنوبی تالار دارای دو دروازه بزرگ، نظیر دو دروازه شمالی و روبروی آن بوده است ، و بر روی بدنه های آنهاتخت شاهنشاه حجاری شده ، در زیر تخت نقش برجسته 28 نفر نماینده 28 ملت تابع ایران احداث گشته ، 14 نفر بر یک بدنه و 14 نفر بر بدنه دیگر دروازه ایستاده تخت را بر بالای دست خود گرفته اند. بر فراز تخت شاهنشاه بر روی صندلی شاهی نشسته خادم مخصوص با اسباب دفع پشه و مگس پشت صندلی وی ایستاده است .
سایبان بالای تخت که بر اورنگ شهریار سایه می افکنده در روی بدنه های این دو دروازه بزرگتر و بهتر از دروازه های شمالی نمودار بوده نقوش برجسته کوچک شیر و گاو و حاشیه های گل و بالهای تزیینی و منگوله های اطراف سایبان بخوبی نمایان است بر بالای همه اینها شکل فروهر جلوه گری میکند.
با توجه به نقوش دروازه شمالی و جنوبی تالار صدستون بخوبی میتوان دریافت که آنچه از مراسم سلام شاهنشاهان هخامنشی را در کاخ آپادانا بر دیواره پلکانهای عظیم آن مجسم ساخته اند، در تالار صدستون که فاقد پلکان بوده بطور اختصار و اشاره بر بدنه دروازه های شمالی و جنوبی آن نموده اند و کاخهای آپادانا و صدستون هر دو محل انعقاد مراسم سلام عام بوده است . طی این مراسم شاهنشاه نمایندگان ملت های تابع ایران را پذیرفته افسران و صف لشکریان را بازدید مینموده است
.
هر یک از دیوارهای شرقی و غربی تالار صدستون هم مانند دیوارهای شمالی و جنوبی آن دارای دو دروازه سنگی منتهی کمی کوچکتر بوده بر روی بدنه دروازه آستانه های شرقی تالار یکجا پیکارشاه با حیوان افسانه ای شاخ و بالدار که سر و تنه و پای شیر و دم عقرب و پنجه عقاب دارد، نموده شده ، بربدنه آستانه دیگر پیکار شاه با گاو کوهی حجاری گردیده است .
بر بدنه آستانه های غربی یکجا پیکار شاه با حیوان افسانه ای که سر و بال و دم و پنجه آن شبیه بمرغان شکاری و گردن و یال و تنه و پای آن به شیر میماند نموده شده ، بر بدنه آستانه دیگر پیکار شاه با شیر را حجاری نموده اند. بدین ترتیب پیکارشاه با چهار حیوان که نماینده جدال او با مظاهر اهریمن باشد بر چهار آستانه تالار صدستون نمایانده شده و کاخ صدستون تنها محلی از تخت جمشید است که چهار مظهر اهریمن بشرح بالا در آن حجاری گردیده است . در دو بنای دیگر از آثار تخت جمشید یعنی کاخ کوچک داریوش یا تالار آئینه و کاخی که تجدید ساختمان نموده اند، پیکار شاه فقط با سه نمونه از مظاهر فوق نموده شده است .
دیوارهای جنوبی و شرقی و غربی تالار صدستون هر کدام دارای 9 طاقچه سنگی در سمت تالاربوده پشت آنها اطاقهای باریک و درازی که در اطراف تالارهای بزرگ تخت جمشید معمول بوده قرار داشته است .
بطوری که در ابتدای توضیحات مربوط به کاخ صدستون ذکر شد در محوطه بین ایوان و تالار مرکزی صدستون و کوهستان ، حیاطهای شبیه یکدیگر و اطاقهای مختلفی وجود داشته که تماماً در سالهای اخیر توسط بنگاه علمی تخت جمشید خاکبرداری گردیده ، قرائن امر بخوبی میرساند محل نگهداری اسبان وعرابه های شاهی بوده از لحاظ تکمیل نقشه آثار معظم تخت جمشید و روشن کردن وضع ساختمانی این آثار اهمیت بخصوص دارد، و اکنون نیز خاکبرداری آن در خیابان غربی پای کوهستان و اطاقها و ابنیه تو در توی گوشه شمال شرقی صفه ادامه دارد. (از شرح اجمالی آثار تخت جمشید سیدمحمدتقی مصطفوی صص 10 - 15) و نیز رجوع به صدستون در حرف صاد ازهمین لغت نامه شود.