تحشیه . نوشتن حواشی . گویند تعلیقه بحواشی کتب معقوله و فلسفه گفته شود،و حاشیه برای جز آن باشد. چه حاشیه از حشو و بمعنی زائد است و اهل فلسفه از اطلاق این نام بتعلیقات خود ابا دارند. و از آنجا که حاشیه نویسی بر کتب و اظهار نظر در تالیف دیگران آسانتراز تالیف است از قدیم عمومیت بسیار یافته است . و لیکن پیش از مائة دهم اندکی محدودتر بوده ، و حاشیه نویسان فقط بتوضیح برخی عبارات مغلق اکتفا میکردند، و حاشیه های این دوره ها عموماً واضح و روشنتر از متن میباشد، برعکس در دوره صفوی و قاجاریه که میتوان آن را دوره حاشیه نویسی نامید عده حاشیه ها بسیار است و عبارات حاشیه از متن مغلقتر و پیچیده تر شده است ، و هر قدر در تاریخ پیش آییم این خاصیت آشکارتر گردد حواشیی که در این دوره نوشته شده بر سه قسم است : 1 - حاشیه بر کتب ادبی و بخصوص کتابهای درسی ، که تعداد زیادی حواشی بر آنها تعلیق شده ، و این حواشی بیشتر جنبه شرح و توضیح و تعلیل و استدلالات بیجا بنفع نویسنده متن کتاب است و کمتر به انتقاد صحیح پرداخته اند. 2 - حواشی بر کتب دینی و آنها یا شامل مسائل اصولی و کلامی است و یا مسائل عملی و فروع دین است . حواشی اصولی و کلامی بیشتر مشتمل بر توضیحات و استدلالات عقلی برای ماتن است نه اظهار عقیده ، و کتب ردود و معارضات راکمتر بصورت حاشیه می نوشتند بلکه آنها را مستقلاً تالیف می کردند، و در آنها بدون توجه بغث و سمین کلام طرف را ابطال میکردند. و بیشتر حواشی کتب فروع دین و مسائل عملی مختصر و فتوائی است که مجتهدان استنباطات خود را در احکام مذهبی بدان وسیله اظهار کنند. و این حاشیه برای مدت زندگانی نویسنده آن ، که مرجع تقلیداست مورد استفاده ، و پس از او بکلی بی ارزش است . در این حواشی مفتی یا محشی دلیل خود را ذکر نکند و فقط به رای و فتوی اکتفا ورزد و از زمانی که صنعت چاپ رائج شده مفتیان و مراجع تقلید به جای اینکه این حاشیه ها را در کناره صفحات رساله های عملیه اسلاف خود نویسند، آنها را بصورت غلطنامه ، مانند یک کتابچه جداگانه چاپ می کنند. 3 - حاشیه های کتب معقول . چون در اواخر عهد تیموری نهضتی مختصر در افکار فلسفی و عرفانی آغاز شد، و دانشمندان تا اندازه ای حق اظهار نظر در این مطالب را داشتند، در دوره حاشیه نویسی بدین مسائل بیشتر توجه میشد چنانکه مولفی رساله فلسفی مینوشت و آن رساله در زمان حیات مولف مورد حاشیه نویسی قرارمیگرفت بطوریکه خود یا طرفداران او مجبور میشدند برآن حواشی ، حاشیه نویسند و چه بسا حاشیه ها که در درجات بعد بعنوان «محاکمات » میان دوحاشیه سابق نوشته میشد. برای مثال بتجرید خواجه طوسی (متوفی 672 ه' . ق.) را می بینیم که قوشچی (متوفی 879) آن را شرح کرده ،و ملا جلال دوانی (متوفی 907 ه' . ق.) اول آن را حاشیه نوشته و بحاشیه قدیمه دوانیه معروف است و چون کسانی بر آن حاشیه نوشتند دوانی دوباره حاشیه ای بعنوان حاشیه جدید نوشته و برای مرتبه سوم نیز حاشیه ای بعنوان حاشیه اخیره یا حاشیه اجدّ بر آن کتاب نوشت و پس از فوت او غیاث الدین منصور دشتکی (متوفی 948 ه' . ق.) مکرراً حاشیه ها بر حاشیه های دوانی نوشته است . و همچنین دوانی (متوفی 907) حاشیه ای بر تهذیب المنطق تفتازانی (متوفی 792 ه' . ق.) نوشته و ابوالفتح شریفی (متوفی 976 ه' . ق.) حاشیه ای بر حاشیه دوانی نوشته و غیاث الدین نامی حاشیه ای بر حاشیه شریفی نوشته و شیروانی (متوفی 1098 ه' . ق.) حاشیه ای بر حاشیه غیاثی نوشته است . این حاشیه ها برخی مدون و بصورت کتاب مستقل درآمده و برخی بهمان گونه در کنار صفحات کتاب محشی علیه باقی مانده است . (الذریعة ج 6 ص 7 و 8).