لغت نامه دهخدا | حاجی خلیفه

مصطفی بن عبداللّه ، کاتب چلبی ، معروف به حاج خلیفه ،از مورخین بزرگ ترک مستعرب مائه یازدهم است . مولد وی ، ماه ذی القعده سنه 1017 ه' . ق. بقسطنطنیه بوده است . در 14 سالگی بخدمت سلاحداری ، که پدر او نیز این کار داشت مشغول شد و در همین وقت چون شاگردی بدیوان محاسبات آناطولی (آناطولی محاسب قلمی ) در آمده و در سنه 1032 نظارت خراج را در بلاد روم عهده دار شده است . از سال 1033 تا سال 1045 ه' . ق. پیوسته با سپاهیان ترک ، در سرحدات آناطولی بود به این ترتیب که در اواخر سنه 1033 بجنگ اباظه پاشا، که سر از اطاعت باب عالی باز زده بود، پرداخت و در سنه 1035 در محاصره بغداد (11 صفر تا 7 شوال سنه 1035)، علیه ایرانیان ، شرکت کرد. و پس از آن در جنگ دوم (از اول محرم تا 16 ربیعالاول سنه 1037) و جنگ سوم (از 6 تا 22 محرم 1038) با اباظه پاشا، یعنی محاصره ارضروم ، شرکت کردو در اواخر ربیعالثانی سنه 1038 به استانبول بازگشت . پدر وی در ذی القعده سنه 1035 در موصل در گذشت .و حاجی خلیفه از این هنگام سمت نظارت دیوان سپاهیان سوار (سواری باش مقابله قلمی ) یافته است و هم درماه شوال سنه 1038، با سپاهیانی که بفرماندهی وزیر خسروپاشا، برای جنگ با ایرانیان میرفتند، برفت و جنگ همدان (اواخر سنه 1039) و محاصره بغداد (از 22 صفر تا 8 ربیعالاول سنه 1040) را بدید و در اواخر سنه 1040 به قسطنطنیه بازگشت . و عاقبت جنگ بزرگی را که بین ترکان و ایرانیان روی داد و سپهسالاری لشکر ترک با شخص سلطان مراد بود، و از سنه 1043 تا سنه 1045 ه' . ق. ادامه داشت ، درک کرد و در زمستان سنه 1043 که لشکریان بحلب بودند، حاجی خلیفه به زیارت کعبه شتافت و ضمناً کتابخانه های بزرگ را دیدن کرد و در ماه رجب سنه 1045 به استانبول بازگشت و به مطالعه و تالیف پرداخت و در سنه 1055 جنگ اقریطش را نیز بدید و در همین سال (1055) از کار بر کنار شد و پس از سه سال ، به مساعدت طرفداران خود، با منصب و لقب «خلیفه » بکارخود مشغول شد و از این هنگام به «حاجی خلیفه » معروف گردید. آثار وی بترتیب تاریخ تالیف بدین قرار است :
1 - فذلکه . کتاب مختصری است بزبان عربی و شامل تاریخ تقریباً 150 سلسله . این کتاب خلاصه ای است از کتاب جنّابی با اضافاتی از مولف ، و تاریخ تالیف آن سنه 1051 ه' . ق. است . 2 - حاشیه ای بر تفسیر بیضاوی که آن را بسال 1052 ه' . ق. نوشته است . 3 -شرحی بر محمدیه علی فوشچی منجم ، که آن را بپایان نرسانده و اکنون در دست نیست . 4 - جامعالمتون ، مشتمل برسی متن از متون معتبره و خود مولف بار دیگر دوازده متن آن را انتخاب و «مختصر جامعالمتون » نامیده است و تاریخ تالیف آن معلوم نیست و چون در جلد اول کشف الظنون نام این کتب آمده باید گفت مسلماً پیش از سنه 1064 ه' . ق. که سال اتمام ترتیب جلد اول کتاب مزبور است تالیف شده است . 5- تقویم التواریخ ، کتابی است بزبان ترکی و چنانکه خود مولف ، در کشف الظنون گوید نتیجه کتب تاریخ است و آن را در دو ماه از ماههای سال 1058 ه' . ق. مسوده کرده است و تواریخ معموله را در آن آورده و وقایع را در جدولهائی ذکر کرده و آن را در دو نسخه ، که یکی سه کراسه و هر صفحه از آن شامل 50 سال است و دیگری ده کراسه و هر صفحه آن شامل 20 سال است قرار داده . و این کتاب فهرست مانندی است برای کتب تاریخ ، و بخصوص کتاب فذلکه سابقالذکر مولف . مقدمه و خاتمه جامعالمتون بترکی و خود کتاب بفارسی است . 6 - جهان نما (نسخه اول ). کتابی است بزبان ترکی در هیئت و جغرافیا. چنانکه خود مولف در کشف الظنون گوید این کتاب دو قسمت است : یکی دریاها، و صور آنها، و جزائر. و دیگری خشکی ، اعم از شهرها و نهرها و کوهها و مسالک و ممالک آن . این کتاب بترتیب حروف هجا و شامل اکتشافات جغرافیائی بعد از سده نهم میباشد. تاریخ تالیف جهان نماسنه 1058 ه' . ق. است و حاجی خلیفه آن را به نام سلطان محمد رابع کرده است . 7 - سلم الوصول الی طبقات الفحول ، کتابی است بزبان عربی ، در ترجمه احوال بزرگان . جلد اول این کتاب در سال 1061 و 1062 ه' . ق. پاکنویس شده است . 8 - تحفةالاخیار فی الحکم و الامثال والاشعار. کتابی است شامل پندو امثال و مرتب بترتیب حروف هجا و تاریخ تالیف آن 1061 یا 1063 ه' . ق. است . 9 - کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون . دائرةالمعارفی است بزبان عربی ، در نام کتابهای فارسی و عربی و ترکی تا زمان مولف و شامل تعریفاتی است از علوم مختلفه . حاجی خلیفه در تالیف این کتاب بیست سال وقت صرف کرده است و جلد اول آن درسال 1064 ه' . ق. بپایان رسیده است . این کتاب بهمت فلوگل ، از سال 1835 تا سال 1858 م . در لیپزیک ، با ترجمه لاتینی ، در هفت مجلد، و بسال 1274 ه' . ق. در بولاق مصر، در دو مجلد، و در سنه 1311 ه' . ق. در استانبول ، در دو مجلد، و اخیراً نیز در استانبول ، در دو جلد، بطبع رسیده است . 10 - لوامع النور فی ظلمة اطلس مینور. ترجمه ای است بزبان ترکی از اطلس مینور که در سنه 1621 م . در آرنهم بطبع رسیده . و تالیف آن در سنه 1064 و 1065 ه' . ق. پایان رسیده است . 11 - جهان نما. (نسخه دوم )، کتابی است در هیئت ، بزبان ترکی ، مولف در این کتاب آثار جغرافی دانها و نقشه کشهای اولی اروپا از قبیل : اُرْتلیوس و ژرار مرکاتور وکلووریوس را اساس کار خود قرار داده است . 12 - ترجمه ای از تاریخ خالکو کندیلاس بیزانسی ، نویسنده مائه شانزدهم . 13 - رونق السلطنه . ترجمه ای است در باب تاریخ قسطنطنیه . 14 - ترجمه فذلکه بزبان ترکی . 15 - الالهام المقدس من الفیض الاقدس . 16 - دستورالعمل فی اصلاح الخلل ، رساله ای است در باب اصلاحات مالی ، که آن را در سال 1063 ه' . ق. تالیف کرده است . 17 - رجم الرجیم بالسین والمیم . 18 و 19 و20 - مجموعه تاریخی وادبی در سه دفتر که خلاصه سیصد تالیف است . 21 - فذلکةالتواریخ . کتابی است بزبان ترکی و دنباله فذلکه است و شامل تاریخ آل عثمان از سنه 1000 ه' . ق. تا اوائل سنه 1065 ه' . ق. این کتاب از سال 1286 تا سال 1287 ه' . ق. در استانبول بطبع رسیده است . 22 - تحفةالکبار فی اسفار البحار. تاریخی است در باب جنگهای دریائی ترکیه که در سنه 1141 ه' . ق. در استانبول بطبع رسیده و جیمز میچل آن را به انگلیسی ترجمه کرده و در سنه 1831 م . در لندن بطبع رسیده است .
23 -میزان الحق فی اختیار الاحقّ که تالیف آن را در ماه صفر 1067 ه' . ق. به پایان رسانیده است . حاجی خلیفه تا زمان ابراهیم پاشا داماد حیات داشته است وفات او در 17 ذی الحجه سنه 1067، در حدود پنجاه سالگی است . رجوع به کشف الظنون چ 1 استانبول ج 1 ص 321 و 384 و414 و قاموس الاعلام ترکی ج 5 ص 3806 و 3807 و الاعلام زرکلی ج 3 ص و 1042 و معجم المطبوعات ستون 733 و ص 1459 و اکتفاء القنوع بماهو مطبوع ص 7 و 50 و 147 و 366 و 374 و 377 و 378 و دائرة المعارف اسلام ج 2 ص 217 و 218 شود.