متن
ترجمه آیتی
ترجمه شهیدی
ترجمه معادیخواه
تفسیر منهاج البرائه خویی
تفسیر ابن ابی الحدید
تفسیر ابن میثم
[ 123 ]
36 از نامههاى امام ( ع ) به عقيل بن ابى طالب درباره لشكرى كه به سوى گروهى از دشمنان فرستاده بود و اين نامه در پاسخ نامه عقيل به امام ( ع ) است .
فَسَرَّحْتُ إِلَيْهِ جَيْشاً كَثِيفاً مِنَ اَلْمُسْلِمِينَ فَلَمَّا بَلَغَهُ ذَلِكَ شَمَّرَ هَارِباً وَ نَكَصَ نَادِماً فَلَحِقُوهُ بِبَعْضِ اَلطَّرِيقِ وَ قَدْ طَفَّلَتِ اَلشَّمْسُ لِلْإِيَابِ فَاقْتَتَلُوا شَيْئاً كَلاَ وَ لاَ فَمَا كَانَ إِلاَّ كَمَوْقِفِ سَاعَةٍ حَتَّى نَجَا جَرِيضاً بَعْدَ مَا أُخِذَ مِنْهُ بِالْمُخَنَّقِ وَ لَمْ يَبْقَ مَعَهُ غَيْرُ اَلرَّمَقِ فَلَأْياً بِلَأْيٍ مَا نَجَا فَدَعْ عَنْكَ ؟ قُرَيْشاً ؟ وَ تَرْكَاضَهُمْ فِي اَلضَّلاَلِ وَ تَجْوَالَهُمْ فِي اَلشِّقَاقِ وَ جِمَاحَهُمْ فِي اَلتِّيهِ فَإِنَّهُمْ قَدْ أَجْمَعُوا عَلَى حَرْبِي كَإِجْمَاعِهِمْ عَلَى حَرْبِ ؟ رَسُولِ اَللَّهِ ص ؟
قَبْلِي فَجَزَتْ ؟ قُرَيْشاً ؟ عَنِّي اَلْجَوَازِي فَقَدْ قَطَعُوا رَحِمِي وَ سَلَبُونِي سُلْطَانَ اِبْنِ أُمِّي وَ أَمَّا مَا سَأَلْتَ عَنْهُ مِنْ رَأْيِي فِي اَلْقِتَالِ فَإِنَّ رَأْيِي قِتَالُ اَلْمُحِلِّينَ حَتَّى أَلْقَى اَللَّهَ لاَ يَزِيدُنِي كَثْرَةُ اَلنَّاسِ حَوْلِي عِزَّةً وَ لاَ تَفَرُّقُهُمْ عَنِّي وَحْشَةً وَ لاَ تَحْسَبَنَّ اِبْنَ أَبِيكَ وَ لَوْ أَسْلَمَهُ اَلنَّاسُ مُتَضَرِّعاً مُتَخَشِّعاً وَ لاَ مُقِرّاً لِلضَّيْمِ وَاهِناً وَ لاَ سَلِسَ اَلزِّمَامِ لِلْقَائِدِ وَ لاَ وَطِيءَ اَلظَّهْرِ لِلرَّاكِبِ اَلْمُتَقَعِّدِ وَ لَكِنَّهُ كَمَا قَالَ أَخُو ؟ بَنِي سَلِيمٍ ؟
فَإِنْ تَسْأَلِينِي كَيْفَ أَنْتَ فَإِنَّنِي صَبُورٌ عَلَى رَيْبِ اَلزَّمَانِ صَلِيبُ يَعِزُّ عَلَيَّ أَنْ تُرَى بِي كَآبَةٌ فَيَشْمَتَ عَادٍ أَوْ يُسَاءَ حَبِيبُ
طفّلت الشمس : هنگامى كه خورشيد به سمت غروب مايل شود .
آبت : لغتى است به معنى غابت ( پنهان شد ) لألى : دشوارى و سختى اجماع : تصميم قاطع جوازى : جمع جازيه : يعنى كسانى كه
[ 124 ]
جريض : اندوهگينى كه آب دهانش را از روى غم و اندوه به زحمت از گلو فرو مىبرد ، به حدى كه نزديك است از غصه بميرد .
مخنّق : قسمتى از گردن ، موضع خنق ،
گلوگاه ،
رمق : باقيمانده جان ، نيمهجان .
اشخاص را به علت كار بد ، كيفر مىكنند .
محلّين : بيعت شكنان ، به كسى كه عهد و بيعت خود را بشكند ، محلّ مىگويند و در مقابل آن به كسى كه حفظ عهد و پيمان كند محرم مىگويند .
متقعّد : سواره ، به خاطر نشستن بر پشت شتر . « پس ، سپاهى متراكم از مسلمانان به جانب او فرستادم ، و هنگامى كه اين خبر به او رسيد ، با عجله گريخت و پشيمان بازگشت ، و آن سپاه در بين راه ، نزديك غروب آفتاب با او روبهرو شد ، اندكى با هم به نبرد پرداختند چنانكه گويى جنگى در كار نبود . و ساعتى بيش به درازا نكشيد كه از تنگنايى كه در آن گرفتار آمده بود ،
غمگين و غصهدار رها شد ، در حالى كه جز نيم جانى از او باقى نمانده بود ، پس با دشوارى و مشقّت زياد نجات يافت .
بنابر اين قريش و تاخت و تازشان را در گمراهى و ميداندارى و جولانشان را در دشمنى و ستيز ، و جنب و جوششان را در سرگردانى ، به حال خود رها كن ،
چه آنها در جنگ با من آن چنان متّحد شدهاند كه پيش از من در جنگ با رسول خدا ( ص ) . عقوبتگران به جاى من قريش را به كيفر رسانند ، زيرا آنان رشته خويشاوندى مرا ( با پيامبر ( ص ) بريدند ) و مقام خلافت پسر مادرم را از من ربودند .
و امّا آنچه درباره جنگ از نظر من جويا شدى ، نظر من آن است كه جنگ با كسانى كه جنگ را روا داشتند تا پاى مرگ و ديدار پروردگار سزاوار است ، نه انبوه مردم در اطراف من بر عزّتم مىافزايد ، و نه پراكندگى مردم از من خوف و ترسم را افزون مىكند . و گمان مبر كه فرزند پدر تو ، هر چند مردم او را تنها بگذارند ، به خوارى و ذلّت تن دهد ، و يا از روى ضعف و ناتوانى زير بار زور برود ، براى زمامدار ، رها كردن زمام ، و براى سوارى كه بر مركب نشسته ، فرود آمدن از پشت
[ 125 ]
مركب امكان ندارد ، امّا داستان من داستان برادر بنى سليم است كه گفته :
اگر از من بپرسى كه چگونهاى ؟ براستى من بر سختى روزگار بسيار شكيبا و استوارم .
گران است بر من كه از خود غم و اندوهى نشان دهم ، تا در نتيجه دشمن شاد و دوست غمگين شود . »
منظور و هدف اين فصل چند مطلب است :
اوّل : عبارت : فسرّحت . . . مانجا
شرح حال دشمن است ، كه بر يكى از كارگزارانش هجوم كرده بود و امام ( ع ) سپاهى از مسلمانان را به جانب او گسيل داشت ، دشمن پس از اطّلاع از روآوردن سپاه به طرف او فرار كرد ، امّا پس از اين كه سپاه امام ( ع ) رسيد ، اندكى به نبرد پرداختند ، آنگاه با دشوارى و مشقّت زيادى توانستند نجات پيدا كنند و دور شوند . الفاظ اين عبارت فصيحترين عبارتهاى اين نامه است . كلمات : هاربا ، نادما ، حريضا ، حال مىباشند .
عبارت : كلا و لا ، تشبيهى است به شيىء اندك ناپايدار ، توضيح آن كه :
لا و لا دو كلمه كوتاهى هستند كه زود قطع مىشوند و كمتر در گفتگوى بين دو نفر شنيده مىشوند : بنابر اين نبرد دشمن را با سپاهى كه امام ( ع ) فرستاده بود ، به آن دو كلمه تشبيه كرده است ، مانند شعر ابن هانى مغربى كه مىگويد : او در چشم از يك لحظه هم زودتر و در گوش از : لا و لا ، كوتاهتر است .
موقف ، مصدر ميمى است ، يعنى آن نبرد ، نبرد يك ساعتهاى بيش نبود .
بعضى عبارت را : لا و ذا نقل كردهاند .
لأيا : مصدر ( مفعول مطلق ) و عامل آن محذوف ، و ماء مصدرى در محل فاعل است تقدير جمله چنين است : فلأيى لأيانجاؤه ، يعنى دشوار و كند بود .
عبارت : بلأى : دشواريى مقرون به دشوارى .
[ 126 ]
دوم : عبارت : دع عنك . . . ابن امّى
به منزله پاسخ به جملهاى است كه در آن از قريش و كسانى كه از آن مردم به معاويه پيوستند ياد كرده است ، پس به عقيل از باب خشم بر آنها امر مىكند كه از آنها نام نبرد . و او در عبارت : و تركاضهم ، ممكن است به معنى مع باشد ، و احتمال دارد حرف عطف بوده باشد . كلمه : التّركاض ، را براى آنها [ قريش ] استعاره آورده است ، از آنرو كه اذهان ايشان در گمراهى از راه خدا و فرو رفتن ايشان در باطل ، بدون توقّف مىشتابد . و همچنين كلمات : النّجوال ، و اجماح ، استعاره است به اعتبار مخالفت زياد آنان با حقّ و جنب و جوش در سرگردانى ، و بيرون رفتن از راه عدالت كه مانند اسبى در حال تاخت و تاز بودند .
عبارت : فانّهم . . . رسول اللّه :
زيرا آنان . . . پيامبر خدا ( ص ) ، به منزله صغراى قياس مضمرى است كه بدان وسيله به عقيل توجّه داده است كه خيرى در قريش نيست و بايد از آنها دورى كرد ، و كبراى مقدّر نيز چنين است : و هر كه اين طور باشد ، واگذاشتن او و دورى از او واجب و لازم است ، زيرا اميد خيرى در او نيست . امّا معنى حقيقى صغرى روشن است ، زيرا قريش از زمانى كه مردم به آن حضرت بيعت كردند تصميم قطعى به دليل كينه ، حسد و بغضى كه نسبت به امام داشتند بر نبرد با آن بزرگوار گرفته و بر ستيز با وى متّحد شده بودند ، همان طور در آغاز اسلام با پيامبر خدا ( ص ) چنين حالتى را داشتند ، و اين دو حالت در هيچ جهتى با هم فرق و تفاوتى ندارند .
عبارت : فجزت قريشا علىّ الجوازى :
( عقوبتگران به جاى من ، قريش را به كيفر رسانند ، ) نفرينى است بر آنها كه به مانند كارى كه خود آنها كردهاند ، از قبيل قطع رحم ، و نفى امام از زمامدارى اسلام و خلافتى كه او شايستهتر بود ،
كيفر داده شوند ، اين عبارت به منزله ضرب المثلى درآمده است .
عبارت : فقد قطعوا رحمى
( آنان رابطه خويشاوندى مرا ( با پيامبر ( ص ) )
[ 127 ]
ناديده گرفته و قطع كردند ) ، همچون علّت براى درستى نفرين بر قريش است ،
و همين جمله به منزله صغراى قياس مضمر نيز هست ، و كبراى مقدّر چنين است : و هر كس مرتكب چنين اعمالى شود ، او شايسته نفرين است .
مقصود امام ( ع ) از پسر مادرش ، پيامبر خدا ( ص ) است ، زيرا هر دو ،
پسران فاطمه ، دختر عمرو بن عمران بن عائذ بن مخزوم ، مادر عبد اللّه و ابوطالبند . ولى امام ( ع ) نفرمود : پسر پدرم ، زيرا غير از ابوطالب ، عموهاى ديگرش در نسبت به عبد المطّلب شركت داشتند .
بعضى گفتهاند : چون مادر امام ( ع ) ، فاطمه بنت اسد ، در زمان كودكى پيامبر ( ص ) موقعى كه آن حضرت يتيم و در كفالت ابو طالب بود ، از او پرستارى مىكرد ، پس در حقيقت به منزله مادر او بوده ، از اينرو به مجاز پيامبر ( ص ) به عنوان پسر به او نسبت داده شده است [ 1 ] .
سوم : عبارت : « و امّا ما سئلت عنه . . . »
( و اما آنچه را كه در مورد آن از من سؤال كردى ، تا آخر ) تقرير پرسش و پاسخ است و در اين بخش از نامه به چند مورد از فضايل خود ، توجّه داده است :
1 به نيروى دينى خود نسبت به كسانى كه پيمان الهى را وقعى ننهاده و پيمان شكنى كردهاند .
2 شجاعت خود را ، كه نه انبوه مردم پيرامونش با وجود آن شجاعت ،
باعث زيادى عزّت ، و نه پراكنده شدن آنها موجب ترس و وحشت او خواهد شد ،
و با وجود چنان شجاعتى ، جايى براى ترس ، ناتوانى و تسليم به دشمن نمىماند ،
ولى با اين همه ، آن بزرگوار همچون گوينده آن شعر است . شعر به عبّاس بن
[ 1 ] نقل كردهاند ، كه چون فاطمه همچون مادر مهربانى از پيامبر ( ص ) پرستارى مىكرد ، از آنرو ، پيامبر ( ص ) درباره او فرموده است : « فاطمة امّى بعد امّى » فاطمه : بنت اسد ، بعد از مادرم ( آمنه ) ، مادر من است م .
[ 128 ]
مرداس سلمى نسبت داده شده است ، و به منزله تمثيل و تشبيه است ، اصل ( مشبّه به ) گوينده شعر و فرع ( مشبّه ) امام ( ع ) است و انگيزه مقايسه ويژگيهاى نامبرده است ، و حكم ( وجه شبه ) شجاعت و دليرى امام است كه از صولت او بايد بر حذر بود . توفيق از جانب خداست .