متن
ترجمه آیتی
ترجمه شهیدی
ترجمه معادیخواه
تفسیر منهاج البرائه خویی
تفسیر ابن ابی الحدید
تفسیر ابن میثم
[ 1 ]
ج 4
193 گفتار آن حضرت روايت شده است كه امام اين كلام را هنگام دفن سرور زنان فاطمه ( ع ) در حالى كه گويى با پيامبر در نزد قبر او سخن مىگويد ايراد كرد :
اَلسَّلاَمُ عَلَيْكَ يَا ؟ رَسُولَ اَللَّهِ ؟ عَنِّي وَ عَنِ اِبْنَتِكَ اَلنَّازِلَةِ فِي جِوَارِكَ وَ اَلسَّرِيعَةِ اَللَّحَاقِ بِكَ قَلَّ يَا ؟ رَسُولَ اَللَّهِ ؟ عَنْ صَفِيَّتِكَ صَبْرِي وَ رَقَّ عَنْهَا تَجَلُّدِي إِلاَّ أَنَّ فِي اَلتَّأَسِّي لِي بِعَظِيمِ فُرْقَتِكَ وَ فَادِحِ مُصِيبَتِكَ مَوْضِعَ تَعَزٍّ فَلَقَدْ وَسَّدْتُكَ فِي مَلْحُودَةِ قَبْرِكَ وَ فَاضَتْ بَيْنَ نَحْرِي وَ صَدْرِي نَفْسُكَ فَ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ 6 11 2 : 156 فَلَقَدِ اُسْتُرْجِعَتِ اَلْوَدِيعَةُ وَ أُخِذَتِ اَلرَّهِينَةُ أَمَّا حُزْنِي فَسَرْمَدٌ وَ أَمَّا لَيْلِي فَمُسَهَّدٌ إِلَى أَنْ يَخْتَارَ اَللَّهُ لِي دَارَكَ اَلَّتِي أَنْتَ بِهَا مُقِيمٌ وَ سَتُنَبِّئُكَ اِبْنَتُكَ بِتَضَافُرِ أُمَّتِكَ عَلَى هَضْمِهَا فَأَحْفِهَا اَلسُّؤَالَ وَ اِسْتَخْبِرْهَا اَلْحَالَ هَذَا وَ لَمْ يَطُلِ اَلْعَهْدُ وَ لَمْ يَخْلُ مِنْكَ اَلذِّكْرُ وَ اَلسَّلاَمُ عَلَيْكُمَا سَلاَمَ مُوَدِّعٍ لاَ قَالٍ وَ لاَ سَئِمٍ فَإِنْ أَنْصَرِفْ فَلاَ عَنْ مَلاَلَةٍ وَ إِنْ أُقِمْ فَلاَ عَنْ سُوءِ ظَنٍّ بِمَا وَعَدَ اَللَّهُ اَلصَّابِرِينَ مسهد : بيدار ، خواب نرفته أحفها السؤال : در پرس و جو كردن از او كاملا كنجكاوى كن « اى رسول خدا از جانب من و دخترت كه اكنون در جوارت فرود آمده و با شتاب به تو ، ملحق شده است ، سلام باد اى رسول گرامى در فراق دختر برگزيدهات ، صبر و تحملم كم شده تاب و توان از كفم بيرون رفته است . اما پس از روبرو شدن با مرگ و رحلت تو هر
[ 2 ]
مصيبتى براى من كوچك و حقير است : زيرا تو را با دست خود ، در قبرت نهادم ،
و هنگام رحلت سرت بر سينهام بود كه قبض روح شدى « إنّا للَّه وَ إنّا إلَيْهِ راجِعُون [ 1 ] » اينك امانت باز گردانده و گروگان پس داده شد . اما اندوه من جاويدان است ، و شبهايم به بيدارى خواهد گذشت ، تا زمانى كه خداوند ، جايگاهى را كه تو ، در آن اقامت دارى برايم برگزيند . بزودى دخترت تو را خبر خواهد داد كه چگونه اين امت در ستمكارى بر او ، يكديگر را كمك كردند . بنابراين با اصرار از او بپرس و جريان را بطور دقيق از او جويا شو . اين همه ظلم بر ما روا داشتند ،
در حالى كه از رفتن تو چيزى نگذشته و ياد تو از خاطرهها نرفته بود . سلام من به هر دوى شما باد ، سلام وداع كننده نه سلام خشمگين خسته ملول .
اگر از حضورت باز گردم ، نه از روى ملالت و رنجيدگى است ، و اگر از رفتن باز ايستم ، به دليل بد گمانى و سوءظنّ به وعده خداوند در مورد صابران نخواهد بود . » سيد رضى رضوان اللَّه عليه در مقدمه خطبه ، حضرت زهرا ( ع ) را سيدة النساء ( سرور زنان ) ناميده ، زيرا در خبرى آمده است : هنگامى كه حضرت امير ( ع ) مشاهده فرمود كه زهرا ( ع ) در آخرين لحظههاى زندگى مىگريد ، به او خطاب كرد :
« اى زهرا ، آيا دوست ندارى كه سرور زنان اين امت باشى ؟ » .
روايت شده است كه فرمود : سروران زنان جهان چهار نفرند :
1 خديجه دختر خويلد ( اولين همسر فداكار حضرت رسول ( ص ) ) .
2 حضرت فاطمه زهرا ( دخت گرامى پيامبر خدا ( ص ) ) .
3 آسيه دختر مزاحم ( زن خدا پرست فرعون ) .
4 مريم دختر عمران ( مادر حضرت عيسى ( ع ) ) .
سلام گفتن امير مؤمنان ( ع ) از جانب خودش ، بر طبق معمول است كه
[ 1 ] سوره بقرة ( 2 ) قسمتى از آيه ( 155 ) يعنى : ما از آن خدا هستيم و به سوى او باز مىگرديم .
[ 3 ]
هر كس به ديدار كسى مىرود سلام مىگويد ، البته اين ديدار قلبى و روحانى بود ، نه جسمانى و ظاهرى امّا سلامى كه از طرف زهرا ( ع ) عرض مىكند گويا مىخواهد از حضرت رسول ( ص ) براى دخترش اذن دخول بگيرد كه در جوار آن حضرت به بهشت جاودان وارد شود .
و السريعة اللّحاق . . . ،
به منظور شكايت از مصيبتهايى است كه از فراق رسول خدا و به دنبال آن ، شهادت حضرت زهرا بر وجود مقدّسش عارض شده و اشاره به اين است كه چقدر زود از دنيا رفت و به پدر بزرگوارش ملحق شد مدت زندگى فاطمه ( ع ) پس از رحلت پدر ، چهار ماه و به قولى شش ماه بوده است سپس گويى پيامبر ( ص ) را مخاطب ساخته ، به او شكايت مىكند كه در مصيبت زهرا ( ع ) شكيبائيش كم و توانش تمام شده است .
تعبير : صفّيتك
( برگزيده تو ) به جاى ابنتك ، به منظور احترام و دوستى و گراميداشتى است كه حضرت رسول ( ص ) نسبت به دخترش اعمال مىكرد
امام ( ع ) با جمله الاّ ان لى . . . . موضع تعزّ ،
با خطاب به پيامبر ( ص ) خود را در اين مصيبت دلدارى و تسلاّى خاطر مىدهد كه اگر چه شهادت زهرا ( ع ) طاقت فرسا و غير قابل تحمل است ولى غم دورى تو بسيار سختتر است ،
پس چنان كه بر فراق تو با همه دشواريش صبر كردم ، در مرگ زهرا ( ع ) به طريق اولا و آسانتر بردبار خواهم بود .
التأسّى ،
منظور از تأسى اقتدا كردن در صبر بر اين اندوه ، به صبر در مصيبت رسول اكرم است
فلقد وسّدتك . . . نفسك ،
شرح غم و اندوه و تحمل رنج فراوانى است كه در هنگام به خاك سپردن رسول اكرم به او دست داد ، در حالى كه روح مباركش ميان سينه و گلوى على ( ع ) از بدن شريفش خارج شد .
[ 4 ]
گويا امام ( ع ) به اين سخن آن ضايعه اسفناك را به ياد مىآورد تا تسكينى براى مصيبت تازهاش باشد .
فَإنّا لِلَّهِ و إنّا إلَيْه راجعُون ، منظور از ذكر اين جمله ، اين كلام خداست :
« وَ بَشِّرِ الصّابِرين الَّذينَ إذا أَصابَتْهُم مُصيبَةٌ قالُوا إنّا لِلَّه وَ إنّا إلَيْهِ راجِعُون [ 2 ] . »
فلقد استرجعت الوديعة . . . الرّهينه ،
در اين عبارت دو كلمه وديعه : امانت و « رهينه » : گروگان ، را ، براى نفس استعاره آورده است .
در مناسبت استعاره كلمه وديعه دو احتمال است : 1 آن كه ارواح در اين بدنها ، از آن نظر كه بايد در حفظ آن كوشش شود تا به سوى صاحب خود برگردند ، مانند امانت هستند . 2 احتمال ديگر : از اين كلمه همان چيزى اراده شده است كه ميان مردم مشهور است ، يعنى زن در پيش مرد امانت است ، چنان كه مىگويند : « زنها امانتهاى ارزشمندى مىباشند » [ 3 ] .
مناسبت استعاره كلمه الرهينه آن است كه تمام نفسها در گرو وفاى به عهدى مىباشند كه با خداى خود داشتهاند . و آن پيمانى است كه در هنگام فرود آمدن از جهان معقول به عالم محسوس از او گرفتهاند كه به سوى او برگردند ،
در حالى كه از خشم او در امان باشند و به اوامر او ، عمل كند و از غضب او در امان باشد و از راهى كه پيامبر براى آنها معين كرده منحرف نشوند .
اگر به اين پيمان وفا كند از گروى در مىآيد و پاداش او چند برابر مىشود چنان كه خداى تعالى مىفرمايد : « وَ مَنْ اَوْ فى بِما عاهَدَ عَلَيْهُ اللَّهُ فَسَيُؤْتيهِ أجراً عَظيماً [ 4 ] » ولى اگر پيمان را شكست و مرتكب معاصى شد در گرو عمل
[ 2 ] سوره بقره ( 2 ) آيه ( 155 ) يعنى : صابران را مژده آسايش از آن سختيها بده ، آنان كه چون به حادثه سخت و ناگوارى دچار شوند صبورى كنند و گويند : ما از خدائيم و به سوى او باز خواهيم گشت .
[ 3 ] النساء و دائع الكرام
[ 4 ] سوره الفتح ( 48 ) آيه ( 10 ) يعنى : هر كس به عهدى كه خدا با او بسته وفا كند پاداشى بزرگ به او عنايت مىفرمايد .
[ 5 ]
خود باقى است ، مىفرمايد : « كُلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ رَهينَةٌ » [ 5 ] كلمه رهنيه در مذكر و مؤنث يكسان به كار مىرود كه قبلا بيان شده است .
امّا حزنى . . . مقيم . . . ،
على ( ع ) در اين كلام غم و اندوه خود را در فراق رسول خدا و زهراى مرضيّه به طريق شكوه آميز بيان مىفرمايد ، و به دليل اين كه بارها از زبان رسول خدا مژده رفتن خودش را به بهشت شنيده بود و مىدانست كه سراى آن حضرت نيز در بهشت است ، لذا در اين عبارت كلمه « دار » را به جاى كلمه جنّة به معناى بهشت آورده است .
و ستنبّئك انبتك . . . . الذكر ،
اين جمله اشاره به شكايت امام ( ع ) از مردم ، به حضور پيامبر است كه به اعتقاد او پس از رحلت آن حضرت ، حقّش را كه خلافت بود غصب و حق زهرا ( ع ) را كه فدك بود ظالمانه تصرف كردند ، و هر دو از حق خود دور و محروم شدند ، علاوه بر ستمهايى كه بر خود آن حضرت رفت و سخنان ناروايى كه به او گفتند ، با آن كه از وفات رسول خدا چيزى نگذشته بود و دستور قرآن به دوستى ذوى القربى ( خويشان پيامبر ) هنوز تازه و براى همه معلوم بود .
و السلام عليكما . . . . ،
معمولا عادت دوستان راستين چنين است كه هنگام جدا شدن از همديگر به عنوان وداع و خدا حافظى ، سلام مىگويند .
و ان اقم . . . . الصابرين ،
با اين سخنان ، حضرت خويش را از همانندى با كسانى كه از شدّت ناراحتى بر قبور حاضر مىشوند و مىپندارند آنچه از دست رفته جبران نخواهد شد ، و صبر و بردبارى بر آن اجرى نخواهد داشت ، تبرئه مىكند .
امام ( ع ) در حضور پيامبر عرض مىكند : من به آنچه خدا در مقابل مصيبتها به پيامبران وعده كرده كه صلوات و رحمت اوست يقين دارم ،
چنان كه مىفرمايد : « . . . آنها كه گفتند : ما از خدائيم و به سوى او باز مىگرديم رحمتهاى خدا بر آنها است و آنان هدايت يافتگانند . توفيق از خداوند است .
[ 5 ] سوره المدّثّر ( 74 ) آيه ( 37 ) يعنى : هر نفسى در گرو عمل خويش است .