جستجو

و من خطبة له ع في التزهيد من الدنيا

متن ترجمه آیتی ترجمه شهیدی ترجمه معادیخواه تفسیر منهاج البرائه خویی تفسیر ابن ابی الحدید تفسیر ابن میثم

[ 1 ] ج 3 96 از خطبه‏هاى آن حضرت عليه السّلام است نَحْمَدُهُ عَلَى مَا كَانَ وَ نَسْتَعِينُهُ مِنْ أَمْرِنَا عَلَى مَا يَكُونُ وَ نَسْأَلُهُ اَلْمُعَافَاةَ فِي اَلْأَدْيَانِ كَمَا نَسْأَلُهُ اَلْمُعَافَاةَ فِي اَلْأَبْدَانِ عِبَادَ اَللَّهِ أُوصِيكُمْ بِالرَّفْضِ لِهَذِهِ اَلدُّنْيَا اَلتَّارِكَةِ لَكُمْ وَ إِنْ لَمْ تُحِبُّوا تَرْكَهَا وَ اَلْمُبْلِيَةِ لِأَجْسَامِكُمْ وَ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ تَجْدِيدَهَا فَإِنَّمَا مَثَلُكُمْ وَ مَثَلُهَا كَسَفْرٍ سَلَكُوا سَبِيلاً فَكَأَنَّهُمْ قَدْ قَطَعُوهُ وَ أَمُّوا عَلَماً فَكَأَنَّهُمْ قَدْ بَلَغُوهُ وَ كَمْ عَسَى اَلْمُجْرِي إِلَى اَلْغَايَةِ أَنْ يَجْرِيَ إِلَيْهَا حَتَّى يَبْلُغَهَا وَ مَا عَسَى أَنْ يَكُونَ بَقَاءُ مَنْ لَهُ يَوْمٌ لاَ يَعْدُوهُ وَ طَالِبٌ حَثِيثٌ مِنَ اَلْمَوْتِ يَحْدُوهُ وَ مُزْعِجٌ فِي اَلدُّنْيَا حَتَّى يُفَارِقَهَا رَغْماً فَلاَ تَنَافَسُوا فِي عِزِّ اَلدُّنْيَا وَ فَخْرِهَا وَ لاَ تَعْجَبُوا بِزِينَتِهَا وَ نَعِيمِهَا وَ لاَ تَجْزَعُوا مِنْ ضَرَّائِهَا وَ بُؤْسِهَا فَإِنَّ عِزَّهَا وَ فَخْرَهَا إِلَى اِنْقِطَاعٍ وَ إِنَّ زِينَتَهَا وَ نَعِيمَهَا إِلَى زَوَالٍ وَ ضَرَّاءَهَا وَ بُؤْسَهَا إِلَى نَفَادٍ وَ كُلُّ مُدَّةٍ فِيهَا إِلَى اِنْتِهَاءٍ وَ كُلُّ حَيٍّ فِيهَا إِلَى فَنَاءٍ أَ وَ لَيْسَ لَكُمْ فِي آثَارِ اَلْأَوَّلِينَ مُزْدَجَرٌ وَ فِي آبَائِكُمُ اَلْأَوَّلِينَ تَبْصِرَةٌ وَ مُعْتَبَرٌ إِنْ كُنْتُمْ تَعْقِلُونَ أَ وَ لَمْ تَرَوْا إِلَى اَلْمَاضِينَ مِنْكُمْ لاَ يَرْجِعُونَ وَ إِلَى اَلْخَلَفِ اَلْبَاقِينَ لاَ يَبْقَوْنَ أَ وَ لَسْتُمْ تَرَوْنَ أَهْلَ اَلدُّنْيَا يُصْبِحُونَ وَ يُمْسُونَ عَلَى أَحْوَالٍ شَتَّى فَمَيِّتٌ يُبْكَى وَ آخَرُ يُعَزَّى وَ صَرِيعٌ مُبْتَلًى وَ عَائِدٌ يَعُودُ وَ آخَرُ بِنَفْسِهِ يَجُودُ وَ طَالِبٌ لِلدُّنْيَا وَ اَلْمَوْتُ يَطْلُبُهُ وَ غَافِلٌ وَ لَيْسَ بِمَغْفُولٍ عَنْهُ وَ عَلَى أَثَرِ اَلْمَاضِي مَا يَمْضِي اَلْبَاقِي أَلاَ فَاذْكُرُوا هَاذِمَ اَللَّذَّاتِ وَ مُنَغِّصَ اَلشَّهَوَاتِ وَ قَاطِعَ اَلْأُمْنِيَاتِ عِنْدَ اَلْمُسَاوَرَةِ لِلْأَعْمَالِ اَلْقَبِيحَةِ وَ اِسْتَعِينُوا اَللَّهَ عَلَى أَدَاءِ وَاجِبِ حَقِّهِ وَ مَا لاَ يُحْصَى مِنْ أَعْدَادِ نِعَمِهِ وَ إِحْسَانِهِ [ 2 ] رفض : رها كردن أمّوا : قصد كردند يحدوه : او را مى‏راند سفر : مسافران يعدوه : از آن در مى‏گذرد مساورة : پريدن به روى يكديگر « او را ستايش مى‏كنيم به آنچه در گذشته روى داده ، و در كار خود نسبت به آنچه پس از اين روى مى‏دهد از او يارى مى‏جوييم ، و سلامت در دين را از او درخواست داريم همچنان كه تندرستى را از او خواستاريم . اى بندگان خدا شما را سفارش مى‏كنم به ترك دنيايى كه دير يا زود شما را رها مى‏كند ، هر چند شما جدايى از آن را دوست نمى‏داريد ، و كالبدهاى شما را مى‏پوساند اگر چه شما خواهان شادابى و تازگى آن هستيد . داستان شما و دنيا داستان مسافرانى است كه رهسپار راهى شده و گمان برند كه آن را به پايان برده و به مقصدى كه در نظر گرفته بوده‏اند رسيده‏اند و بسا رونده اميدوارى كه با شتاب تمام ، مركب مى‏راند تا به مقصد برسد ولى چه اميدى است براى كسى كه هستى او را روز مرگى است كه از او در نمى‏گذرد ، او جوينده پر شتابى است كه آدمى را در اين دنيا پيوسته به پيش مى‏راند تا از آن جدا شود ، پس به عزّت و افتخارات دنيا دل مبنديد و بر نعمتها و زيورهاى آن خرسند و فريفته نشويد ، و بر رنج و سختى آن بى‏تابى نكنيد ، زيرا عزّت و افتخارات آن از ميان مى‏رود ، و زيور و نعمت آن زايل مى‏شود ، و سختى و رنج آن پايان مى‏يابد ، و هر مدّت و زمانى در اين دنيا ، به آخر مى‏رسد ، و هر زنده‏اى در آن رو به نيستى مى‏رود . آيا در آثار گذشتگان اگر بينديشيد چيزى نيست كه شما را از بديها باز دارد ، و در احوال پدرانتان كه در گذشته‏اند پند و عبرتى نيست اگر تعقّل كنيد ؟ آيا نمى‏بينيد در گذشتگان شما باز نمى‏گردند ، و بازماندگان باقى نمى‏مانند ؟ آيا نمى‏نگريد مردم دنيا چگونه روز و شب خود را در حالات گوناگون مى‏گذرانند ، يكى مرده و بر او گريه مى‏شود ، به ديگرى تسليت گفته مى‏شود ، يكى در بستر بيمارى افتاده و ديگرى به عيادت مى‏رود ، يكى در حال جان دادن است ، و ديگرى به دنبال دنياست و مرگ [ 3 ] هم به دنبال اوست ، يكى غافل و بى‏خبر است در حالى كه خدا از او غافل نيست ، و بدين گونه باقيمانده روزگار به دنبال گذشته سپرى مى‏شود . هان بهوش باشيد ، در آن هنگام كه به كارهاى زشت مى‏شتابيد نابود كننده لذّتها ، و برهم زننده شهوتها ، و قطع كننده اميدها و آرزوها را به ياد آوريد ، و براى اداى حقوق واجب الهى و سپاس نعمتهاى بى‏كران او از خداوند يارى بجوييد . » امير مؤمنان ( ع ) در گفتار خود كه فرموده است : نحمده . . . تا في الأبدان ، حمد و سپاس را به آنچه در گذشته واقع شده تخصيص داده است ، زيرا سپاس بر نعمت پس از حصول آن انجام مى‏گردد ، و استعانت را به آنچه پس از اين روى مى‏دهد اختصاص داده است بدين سبب كه يارى خواستن نسبت به كارى است كه در آينده انجام مى‏شود ، سپس از خداوند در خواست سلامت در دين را كرده همچنان كه سلامت در بدن را تقاضا فرموده است زيرا در حقيقت بيماريهايى كه دين بدانها دچار مى‏شود بسيار سخت‏تر از بيماريهايى است كه بدن بدانها گرفتار مى‏گردد ، از باديه نشينى پرسش شد چه چيز تو را رنجور ساخته است ؟ پاسخ داد : گناهانم ، سؤال شد : چه ميل دارى ؟ گفت : بهشت را ، به او گفته شد : آيا مى‏خواهى پزشكى براى مداواى تو بياوريم ، پاسخ داد : مرا پزشك بيمار كرده است ، نقل شده كه عصره ( عنتره خ ) [ 1 ] زن پارساى بصرى از مردى شنيد كه مى‏گويد : كورى براى انسانى كه پيش از اين بينا بوده چه قدر سخت و دشوار است ، عصره گفت : اى بنده خدا تو بيمارى گناه را فراموش كرده‏اى و اندوه بيمارى تن را دارى ؟ بى‏گمان كوردلى و فراموشى از خدا ، از اين كورى ظاهرى سخت‏تر و دشوارتر است ، بارى سلامت از كوردلى بسته به عنايات الهى است كه دل را از آفات گناه مصون بدارد ، و به گناهكاران توفيق توبه و بازگشت مرحمت [ 1 ] عفيره دختر وليد ، شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد ، جلد 7 ص 81 . ( مترجم ) . [ 4 ] فرمايد . سپس امام ( ع ) سخن را با اندرزهايى شايسته و سفارشهايى خير خواهانه در باره رهايى از دنيا ادامه داده و با بيان معايب آن به شرح زير مردم را از آن پرهيز داده است : 1 اين كه دنيا را در همه احوال ترك كنند هر چند رهايى و دورى جستن از آن را دوست نداشته باشند ، اين بى‏شك از بزرگترين مصلحتهاست كه انسان محبوبى را كه ناگزير از او جدا خواهد شد به تدريج رها كند ، و نفس خويش را بدين امر رام سازد زيرا اگر اين كار را نكند ، و يك باره از او جدا شود ، با ريشه دوانيدن مهر آن در ژرفاى جانش ، همچون كسى خواهد بود كه از معشوقش به دور افتاده ، و در جايى تاريك و ظلمانى در آمده باشد . 2 دنيا بدنها را مى‏پوساند اگر چه مردم دوست دارند بدنهايشان تازه و شاداب باشد ، اين پوسيدگى بدن در دنيا به سبب بيمارى و پيرى است و سزاوار است از هر چه آزار مى‏رساند دورى شود ، نه اين كه دوستدار اصلاح آن باشد ، سپس با ذكر تمثيلى از زندگانى مردم در دنيا به بيان خود ادامه داده آنان را به مسافران و دنيا را به راهى كه در آن حركت مى‏كنند تشبيه كرده و فرموده است اينها به كسانى مى‏مانند كه اين راه را پيموده باشند ، در اين تشبيه ، مردم از نظر سرعت حركت و نزديكى آنها به ديار آخرت ، و گذراندن دوران عمر مشبّه ، و آن كه راه را طى كرده مشبّه به است ، يعنى در سرعت سير خود شبيه كسى هستند كه آن راه را به آخر رسانده باشد . سپس چون هر راهى ناگزير غايت و نهايتى دارد كه مقصود سالك است ، لذا كسى كه در پى مقصدى در راهى روان است به سبب نزديك شدن او به مقصد همانند كسى است كه به آن رسيده است ، و اين هشدارى است درباره مرگ و مراحل پس از آن و ناچيز شمردن ايّام زندگى و زيست در دنيا و اين معنا را با اين سخن خود تأكيد مى‏فرمايد كه : چه بسا رونده‏اى كه با شتاب تمام مركب مى‏راند تا به مقصد برسد ، و جمله أن يجرى اليها به معناى إجرائه إليها بسير سريع مى‏باشد يعنى راندن آن با شتاب تمام . و در [ 5 ] برخى نسخه‏ها « و كم عسى » به جاى « و ما عسى » آمده است . و معنا اين است : چه بسيار اميدوار است كسى كه به سوى مقصدى با شتاب تمام مى‏راند كه به آن برسد ، و اين استفهام براى تحقير و ناچيز شمردن مدّت حركت است كه مراد از آن همان مدّت زندگى در دنياست ، و مفعول « المجرى » محذوف است ، و تقدير آن « المجري مركوبه » مى‏باشد . كه چون غرض تنها بيان اجرا بوده ، مفعول حذف شده است و اين واژه گاهى به صورت لازم هم آمده است ، همچنين است قول آن حضرت : « و ما عسى أن يكون بقاء من له . . . تا يفارقها » يعنى : چه اميد و آرزويى بر اين بقا و دوام است ؟ و « كان » در اين جا تامّه است ، و استفهام در هر دو جا براى تحقير و ناچيز شمردن مدّت زيست در دنيا و ردّ بر آرزومندان و اميدواران به آن است . و مقصود از « الطّالب الحثيث » مرگ است كه طلب كننده‏اى شتابان است . و بر سبيل مجاز [ 2 ] لفظ طلب به مرگ نسبت داده شده و حدو براى آن استعاره گرديده و مناسبت آن بر خواننده پوشيده نيست ، زيرا واژه حدو كنايه از علل و اسبابى است كه آدمى را پيوسته به سوى مرگ مى‏كشاند . بيان آن حضرت كه فرموده است : و لا تنافسوا . . . تا إلى فناء نهى است از اين كه به دنيا در هيچ يك از احوال آن ، چه خوب و چه بد اعتماد كنيم ، عزّت و افتخارات و زيورها و تنعّمات آن را كه از جمله محاسن و خوبيهاى دنياست ، پايدار بدانيم ، و نهى كرده است از اين كه به اينها دلبستگى و به خاطر آنها با يكديگر همچشمى داشته باشيم ، و امّا شرّ دنيا عبارت از زيانها و سختيهاى آن است كه از بى‏تابى و ناشكيبايى در برابر آنها نهى كرده است و درباره وجوب خود دارى از ارتكاب آنچه نهى كرده استدلال فرموده است به ناپايدارى و زوال آنها ، و اين كه هر چه زايل شدنى و از ميان رفتنى است شايسته دلبستگى و رغبت [ 2 ] مجاز به فتح ميم از اصطلاحات ادبى و اصولى است و در مقابل حقيقت به كار مى‏رود و عبارت است از استعمال لفظ در غير معنايى كه براى آن وضع شده است . فرهنگ معارف اسلامى ( مترجم ) [ 6 ] نيست هر چند هم سودمند افتد ، و در برابر سختيها و رنجها كه زوال پذير است جزع و بى‏تابى روا نيست اگر چه زيان آور به شمار آيد . فرموده است : أو ليس لكم في آثار الأوّلين . . . تا لا يبقون . امام ( ع ) در اين بيان به مردم آثار پيشينيان و پدران آنها را كه در گذشته‏اند يادآورى مى‏كند و مى‏پرسد آيا بدانها عبرت گرفته‏ايد ؟ و اين از نوع استفهام انكارى [ 3 ] است كه دلالت دارد بر اين كه عبرت نگرفته‏اند ، و اين بنا بر اين فرض است كه گذشتگان و پدران آنها از خرد برخوردار بوده‏اند ، چنان كه اينها همين گمان را درباره آنها دارند . سپس هشدارى است بر اين كه بنگرند و پند گيرند كه گذشتگان باز نمى‏گردند و بازماندگان باقى نمى‏مانند ، زيرا همين امر مايه عبرت بسيار است ، و نيز تذكّرى است بر اين كه از اختلافى كه در احوال مردم دنيا مشاهده مى‏كنند و حالات گوناگون و متنّوعى را كه در مردم مى‏بينند ، مى‏توانند دريابند كه دنيا در هر حالى كه باشد پايدار نيست ، و شايستگى دوام و بقا را ندارد ، و اين مردم دنيا هستند كه يكى مرده و ديگرى بر او مى‏گريد ، به يكى تسليت داده مى‏شود ، ديگرى بر روى زمين افتاده و دچار بيمارى‏ها و دردهاست ديگرى به عيادت او مى‏رود و اندوه او را دارد ، و ديگرى در حال جان دادن و احتضار است ، و آن كه از همه اينها سلامت مانده است در تكاپوى دنياست بى‏خبر از اين كه مرگ در پشت سر اوست و او را دنبال مى‏كند و از اراده‏اى كه در باره‏اش دارد آگاه نمى‏باشد و خداوند هم از او غافل نيست ، و سر انجام هم بايد به دنبال گذشتگان برود هر چند ماندن او در اين دنيا به درازا كشد . « ما » در جمله ما يمضي مصدرى است ، و اين كه در بيان گروههاى مردم دنيا مرده را مقدّم داشته است ، براى اين است كه يادآورى مرگ بزرگترين موعظه [ 3 ] استفهام انكارى اگر به صورت مثبت باشد مورد پرسش منفى است و اگر در سياق نفى باشد موضوع پرسش مثبت است . جواهر البلاغه ( مترجم ) [ 7 ] است ، واژه جود در جمله : « و آخر بنفسه يجود » را براى كسى كه در حال جان دادن است استعاره آورده است [ 4 ] ، بدين مناسبت كه آدمى هنگام مرگ جان خود را مى‏دهد و تسليم مى‏كند ، همان گونه كه جواد يا بخشنده دارايى خود را مى‏بخشد ، پس از اين دستور مى‏دهد كه مرگ را به ياد آورند ، و آن را با آثار و صفات نفرت انگيزش توصيف مى‏كند كه ويران كننده لذّات و خوشيها ، و تباه كننده شهوات و اميال ، و قطع كننده آرزوها و اميدهاست ، و فرموده است در آن هنگام كه به سوى كارهاى زشت مى‏شتابيد مرگ را به خاطر آوريد تا يادآورى آن شما را از ارتكاب اعمال ناروا باز دارد ، سپس مردم را ترغيب مى‏فرمايد كه رو به سوى خدا آورند و از او كمك بخواهند تا مشمول عنايات او شوند و لطف جميل او را بخواهند كه توفيق دهد با مواظبت بر انجام دادن تكاليفى كه بر عهده ما گذاشته است ، نسبت به اداى حقوق واجب او اقدام كنيم ، و نعمتهاى بى‏كران او را پيوسته معترف و سپاسگزار باشيم ، و با در نظر گرفتن جلال كبريايى او همه چيز را از او بدانيم ، كه توفيق نيز از اوست . [ 4 ] استعاره يكى از اصطلاحات علم بيان است و عبارت از مجازى است كه به علاقه مشابهت در غير معنايى كه براى آن وضع شده است به كار برده مى‏شود . فرهنگ معارف اسلامى ( مترجم )