جستجو

و من خطبة له ع و قد تواترت عليه الأخبار باستيلاء أصحاب معاوية على البلاد و قدم عليه عاملاه على اليمن و هما عبيد الله بن عباس و سعيد بن نمران لما غلب عليهما بسر بن أبي أرطاة فقام ع على المنبر ضجرا بتثاقل أصحابه عن الجهاد و مخالفتهم له في الرأي فقال

متن ترجمه آیتی ترجمه شهیدی ترجمه معادیخواه تفسیر منهاج البرائه خویی تفسیر ابن ابی الحدید تفسیر ابن میثم

[ 35 ] 24 از خطبه‏هاى آن حضرت ( ع ) است خبر قطعى و متواتر ، به امير المؤمنين ( ع ) رسيده بود كه سپاهيان معاويه بر بعضى از بلاد تحت حكومت على ( ع ) يورش برده و آنها را به تصرف خود درآورده‏اند ضمن وصول چنين اخبار ناگوارى كه هر روز به حضرت مى‏رسيد ، كارگزاران حضرت در يمن ، عبيد اللّه بن عباس و سعيد بن نمران با هجوم بسر بن ابى ارطاة فرمانده قشون معاويه به يمن فرار كردند و به كوفه وارد شدند . حضرت به منظور ملامت و اظهار دلتنگى از عدم آمادگى و تحرك يارانش ، براى جهاد در راه خدا و مخالفتشان در همفكرى با آن حضرت به منبر برآمد و با اندوه فراوان فرمود : مَا هِيَ إِلاَّ ؟ اَلْكُوفَةُ ؟ أَقْبِضُهَا وَ أَبْسُطُهَا إِنْ لَمْ تَكُونِي إِلاَّ أَنْتِ تَهُبُّ أَعَاصِيرُكِ فَقَبَّحَكِ اَللَّهُ وَ تَمَثَّلَ بِقَوْلِ اَلشَّاعِرِ لَعَمْرُ أَبِيكَ اَلْخَيْرِ يَا ؟ عَمْرُو ؟ إِنَّنِي عَلَى وَضَرٍ مِنْ ذَا اَلْإِنَاءِ قَلِيلِ ثُمَّ قَالَ ع أُنْبِئْتُ ؟ بُسْراً ؟ قَدِ اِطَّلَعَ ؟ اَلْيَمَنَ ؟ وَ إِنِّي وَ اَللَّهِ لَأَظُنُّ أَنَّ هَؤُلاَءِ اَلْقَوْمَ سَيُدَالُونَ مِنْكُمْ بِاجْتِمَاعِهِمْ عَلَى بَاطِلِهِمْ وَ تَفَرُّقِكُمْ عَنْ حَقِّكُمْ وَ بِمَعْصِيَتِكُمْ إِمَامَكُمْ فِي اَلْحَقِّ وَ [ 36 ] طَاعَتِهِمْ إِمَامَهُمْ فِي اَلْبَاطِلِ وَ بِأَدَائِهِمُ اَلْأَمَانَةَ إِلَى صَاحِبِهِمْ وَ خِيَانَتِكُمْ وَ بِصَلاَحِهِمْ فِي بِلاَدِهِمْ وَ فَسَادِكُمْ فَلَوِ اِئْتَمَنْتُ أَحَدَكُمْ عَلَى قَعْبٍ لَخَشِيتُ أَنْ يَذْهَبَ بِعِلاَقَتِهِ اَللَّهُمَّ إِنِّي قَدْ مَلِلْتُهُمْ وَ مَلُّونِي وَ سَئِمْتُهُمْ وَ سَئِمُونِي فَأَبْدِلْنِي بِهِمْ خَيْراً مِنْهُمْ وَ أَبْدِلْهُمْ بِي شَرّاً مِنِّي اَللَّهُمَّ مِثْ قُلُوبَهُمْ كَمَا يُمَاثُ اَلْمِلْحُ فِي اَلْمَاءِ أَمَا وَ اَللَّهِ لَوَدِدْتُ أَنَّ لِي بِكُمْ أَلْفَ فَارِسٍ مِنْ ؟ بَنِي فِرَاسِ بْنِ غَنْمٍ ؟ اعصار [ 1 ] : بادى كه به تندى و سرعت بوزد و خاكها را برانگيزد . وضر : به فتح « ض » پس مانده غذا كه پس از خوردن در اطراف كاسه و ظرف مى‏ماند ، به اصطلاح شارح چرك و كثافت ته ظرف . كنايه از هر چيزى كه سود آن اندك باشد . اناء : به فتح ( أ ) درخت خوش منظره تلخ به كسر ( إ ) به معنى ظرف است . اطّلع اليمن : به تصرف درآورده است يمن را . سيدالون : بزودى حكومت در دست آنها قرار گرفته ، دولت را در اختيار مى‏گيرند . قعب : قدح بزرگ ، كاسه با ظرفيت . ماث الشى‏ء : گداخت و ذوب كرد آن را . « از مجموع بلاد تحت تصرف من جز كوفه كه اختيار آن در دست من است چه باقى مانده ؟ اى كوفه ، اگر ، گرد بادهاى مخالف تو بوزد و در درون نيز دچار مخالفت شوم . خداوند تو را زشت گرداند و از من بگيرد . » بعد گفته شاعر را مثل آورد . به جان پدر خوبت اى عمرو براى من از رسوبات و باقى مانده چربى ظرف ، جز اندكى باقى نمانده ( كنايه از باقى ماندن كوفه و از دست رفتن ديگر بلاد است ) سپس فرمود : به من خبر رسيده كه بسر بن ارطاة ، بر يمن تاخته ، به خدا سوگند به گمان من دار و دسته معاويه به همين زودى بر شما چيره خواهند شد ، [ 1 ] اعصار بر وزن اكرام بادى است كه ابر را برانگيزد يا از زمين مانند ستون به سوى آسمان برخيزد و جمع آن اعاصير و اعاصر است . اعصار : 1 درآمدن در عصر . 2 گردباد ( فرهنگ فارسى دكتر معين ) . [ 37 ] چه اين كه آنها در باطل‏شان متحد و يكدل‏اند و شما ، در حقّتان ، متفرّق و پراكنده و شما از امامتان با آن كه حق است تمرد مى‏كنيد و آنها نسبت به پيشوايشان هر چند باطل است ، فرمان مى‏برند و به اين كه آنها امانت را به صاحب امانت بر مى‏گردانند ، و شما خيانت مى‏كنيد . و اين كه آنها سرزمين و بلادشان را اصلاح و آباد مى‏كنند ، و شما فساد راه مى‏اندازيد و خراب مى‏كنيد بدگمانى من چنان است ، كه اگر يكى از شما را بر كاسه‏اى امين گردانم هراسناكم ، كه مورد علاقه‏اش قرار گيرد ، و آن را ببرد . بار خدايا اينان از من ملول و خسته شده‏اند ، و مرا نيز ملول و خسته كرده‏اند ، بجاى اينان بهتر از اينها را به من عنايت كن . و بجاى من ، بدتر از من را بر اينان بگمار پروردگارا ، چنان كه نمك در آب ذوب مى‏شود و از بين مى‏رود دلهاى اينان را ذوب كن و از ميان ببر آگاه باشيد ، به خدا سوگند ، آرزو مى‏كنم و دوست دارم ، به جاى جمعيّت انبوه شما فقط هزار سوار ، از قبيله ، بنى فرس بن غنم [ 2 ] ، داشتم ، كه در وصفشان گفته شده است آنجا شجاعان هستند كه اگر آنان را فراخوانى سوارانى چابك ، مانند ابرهاى تابستانى ، سريع بر اطرافت جمع مى‏شوند » . پس از ايراد اين خطبه تأثّر انگيز از منبر فرود آمد . » سيد رضى ( ره ) در ترجمه بعضى از لغات خطبه فرموده است : « ارميه » جمع رمى است و در اين خطبه به معناى ابر آمده است و منظور حميم در اين جا فصل تابستان است امّا اين كه چرا شاعر حضور سريع بنى فرس بن غنم را به ابر تابستان تشبيه كرده است ، بدين دليل است كه ابر تابستان ، با سر و صداى زياد ، سريع ، بى آن كه ببارد شتابان مى‏گذرد ، زيرا آبى ندارد كه ببارد . ابر ، وقتى به آهستگى و سنگينى مى‏رود كه پر آب باشد . بيشتر اوقات ابرهاى زمستانى پر آب و سنگين عبور مى‏كنند . منظور شاعر ، توصيف آن قبيله ، به سريع عمل كردن و اجابت فورى آنان در [ 2 ] نام قبيله شجاعى از عرب . [ 38 ] فراخوانى ، به هنگام يارى خواستن از آنها و به كمك طلبيدن‏شان مى‏باشد . دليل اين ادّعا سروده اوست : هنالك لو دعوت . . . الخ : « آنگاه كه آنان را فراخوانى ، مانند ابر تابستان به سرعت در نزدت حاضر مى‏شوند . » قبل از پرداختن به شرح خطبه ، شارح معظم جريان هجوم بسر بن ارطاة به يمن و ديگر جريانها را تعريف كرده كه بدين قرار بوده است : گروهى از ساكنان صفا ، طرفدار عثمان بن عفان خليفه سوم بودند . آنها كشتن عثمان را امرى بزرگ شمردند و ناگوار داشتند . ولى از روى حيله و نيرنگ با امير مؤمنان على ( ع ) بيعت كردند . هنگامى كه عدّه‏اى همچون طلحه و زبير در عراق با آن حضرت مخالفت كردند ، زمينه اظهار مخالفت آنان فراهم شد . بدان هنگام ، والى و فرماندار امير مؤمنان ( ع ) ، در يمن عبيد اللّه بن عباس و فرمانده سپاه سعيد بن نمران بودند . مخالفت عراقيان با على ( ع ) و شهادت محمّد بن ابى بكر در مصر موجب شد تا غارتگريهاى مردم شام آغاز شود اين امور سبب شد كه طرفداران عثمان در يمن سر و صدا به راه اندازند . و به خونخواهى عثمان برخيزند . عبيد اللّه بن عباس ادّعاى اين ماجراجويان را زشت و ناپسند دانست و آنان را از پيگيرى اين موضوع بر حذر داشت ، امّا آنان بر مخالفت خود افزودند و آشكارا حكومت على ( ع ) را ردّ كردند . ابن عباس ناگزير مخالفان را زندانى كرد . زندانيان به همدستان سپاهى خود نامه نوشته و آنها را از وضع خود مطّلع ساختند . با بروز اختلاف در ميان سپاهيان ، سعيد بن نمران ، ارتشيهاى وابسته به مخالفان را ، از كار بركنار كرد و اخراج آنها را علنى ساخت . در پى اين پيشامد ، عدّه زيادى از شورشيان خيانتكار از دادن زكات و صدقات سر باز زدند . عبيد اللّه بن عباس و سعيد بن نمران ، جريان امر را به وسيله نامه ، به [ 39 ] استحضار حضرت على ( ع ) رساندند امير مؤمنان ( ع ) ، نامه تهديد آميزى براى مردم صنعاء نوشتند و آنان را ، به يادآورى و اطاعت خدا ، اندرز دادند . مردم صنعاء در پاسخ نامه حضرت ، با فريب و نيرنگ نوشتند كه اگر اين دو نفر عبيد اللّه بن عباس ، و سعيد بن نمران را از مسؤوليّتى كه دارند عزل كند همچنان فرمانبر آن حضرت خواهند بود . به دنبال اين نامه ، نامه‏اى به معاويه نوشتند و جريان امر را به اطّلاع وى رساندند و به زبان بى‏زبانى از معاويه كمك خواستند . معاويه بسر بن ارطاة كه مردى خشن ، سختگير و خونريز بود به صنعاء گسيل داشت . بسر بن ارطاة ، در مسير حركت خود ، هر كس از هواخواهان على ( ع ) را ديد به قتل رساند از جمله : دو فرزند عبيد اللّه بن عباس به نام داود و سليمان را در مسير مكّه و عبد اللّه بن مدان داماد عبيد اللّه بن عباس را در طايف به قتل رساند و شتابان به سوى يمن حركت كرد ، عبيد اللّه بن عباس و سعيد بن نمران ، كه وضع را خطرناك تشخيص داده بودند . عبد اللّه بن عمر بن اراكه ثقفى را در صنعا نماينده خود گذاشته ، راه كوفه را در پيش گرفتند . بسر بن ارطاة بر صنعاء مسلّط شد ، و عبد اللّه ثقفى را به شهادت رساند . هنگامى كه عبيد اللّه بن عباس و سعيد بن نمران در كوفه بر امير مؤمنان وارد شدند ، مورد ملامت و سرزنش آن حضرت قرار گرفتند : كه چرا در صنعاء نمانده و با بسر بن ارطاة مقابله نكرده‏اند آنها عذر آوردند ، كه ما توان مقابله با دشمن را نداشتيم . حضرت با اندوه فراوان به منبر تشريف بردند و فرمودند : ما هى الاّ الكوفة . . . الخ . ترجمه و توضيح اجمالى آن گذشت ، حال شرح و تفصيل فرموده آن حضرت : در عبارت حضرت « ما هى الاّ الكوفه » ضمير « هى » در آغاز جمله به كار رفته است ، در صورتى كه محلّ برگشت ضمير ، بايد پيش از خود ضمير به كار [ 40 ] رفته باشد ، بدين سان بيان كردن سخن ، به دو احتمال و به طريق زير ممكن است : احتمال اول اين كه ، ضمير هر چند در كلام حضرت مرجع و محل بازگشتى ندارد ، ولى دلتنگى كه پيش از اين جريان از مردم كوفه داشته‏اند ، و بارها در حركت بخشيدن به آنان چاره‏انديشى كرده ، و كوفه چنان در انديشه آن جناب حضور داشته ، كه گويا در سخن آمده و مرجع ضمير قرار گرفته است . بنابراين « فعل » « اقبضها » خبر دوّم براى مبتداى محذوف است كه در محتواى كلام مفروض است ، با اين بيان اصل كلام چنين است : « انا اقبضها » احتمال دوّمى كه در آوردن ضمير « هى » در آغاز سخن مى‏توان داد ، اين است كه : « هى » ضمير شأن و داستان باشد . در اين صورت ، جمله را چنين معنا مى‏كنيم : داستان از اين قرار است ، كه جز كوفه ، در دست ما باقى نمانده با در نظر گرفتن احتمال دوّم فعل « اقبضها » خبر براى كوفه است ، و نه براى ضمير نهفته « انا » . عبارت با توجّه به اين دو احتمال شبيه كلام حق متعال در آيه شريفه : كَلاّ إنَّها لَظى . نَزّاعَةً لِلشَّوى [ 3 ] است ، كه ضمير « انّها » به مرجع ذهنى بر مى‏گردد ، و به معناى قصد و شأن و داستان است . از اين كلام حضرت با اين سبك خاص ، استفاده مى‏شود ، كه از بلاد تحت فرماندهى وى كه بتوان در جنگ به آنها اعتماد و با دشمن مقابله كرد ، فقط كوفه باقى مانده است ، و سرزمينهاى ديگر يا از تحت تصرف خارج شده ، و يا حداقل قابل اعتماد نبوده‏اند . اين بيان ، در زمينه تحقير و ناچيز شمردن ، بهره آن حضرت ، از امور دنيا ، و اين كه براى آن جناب ، از متصرّفات با وجودى كه حق با او بوده ، به نسبت سرزمين تحت تصرف معاويه با اين كه باطل بوده‏اند چيزى باقى نمانده ايراد گرديده است . [ 3 ] سوره معارج ( 70 ) آيه ( 15 ) : هرگز نجات نيابد كه آتش دوزخ بر او شعله‏ور است تا سر و صورت و اندامش پاك بسوزد . [ 41 ] فعل « اقبضها و ابسطها » به صورت كنايه و استعاره براى انواع تصرفى كه حضرت بخواهد در كوفه انجام دهد آورده شده‏اند . بدين معنا كه : كوفه و هر گونه تصرّفى كه بخواهم در آن انجام دهم و دگرگونى به وجود آورم ، به نسبت سرزمينهايى كه دشمن اشغال كرده ، و به تصرّف درآورده ، حقير و ناچيز است ، پس چه اميدواريى به تصرّف من در كوفه است ؟ و در رفع دشمن و مقاومت در برابر آن ، به چه نتيجه‏اى مى‏رسم ؟ فرموده حضرت ، بدين مثل ماند ، كه شخصى با وجود داشتن مالى اندك به كار بزرگى دستور يابد ، او در عدم توان انجام كار گويد : چه اميدى است كه با اين پول اندك به اين هدف بزرگ برسم ؟ شرح اين فرموده حضرت : ان لم تكونى الاّ انت تهبّ اعاصيرك [ 4 ] ، از نظر فنّ سخنورى و اعراب كلمات بدين گونه است كه : حضرت از غايب به حاضر بازگشت مى‏كند ، يعنى در حالى كه از موضوع غايبى سخن مى‏رانده است ، ناگاه كوفه ، مورد خطاب قرار مى‏گيرد . و ضمير « انت » بعد از كلمه « الاّ » را براى تأكيد جمله پيش از « الاّ » آورده ، جمله فعليّه « تهبّ اعاصيرك » حال است براى كوفه و خبر « كان » از جمله ساقط شده است ، با اين توضيح معناى سخن آن بزرگوار چنين مى‏شود : به تحقيق اگر جز تو اى كوفه سرزمينى ديگر در اختيار من نباشد ، در حالى كه بادهاى مخالف تو ، نيز وزيدن گيرد ، به چه چيز مى‏توانم دست پيدا كنم ؟ لفظ « اعاصير » در عبارت خطبه احتمالا يكى از دو معناى زير را دارد : 1 معناى حقيقى كلمه كه همان تندباد باشد ، زيرا كوفه ، معروف به وزش تندبادهاى خاك برانگيز است . 2 استعاره از اختلاف افكار مردم كوفه ، كه سرچشمه حيله و نيرنگ و [ 4 ] اگر جز تو كوفه در اختيار من نباشد و بادهاى مخالف تو نيز وزيدن گيرد ، به چه چيز دست خواهم يافت ؟ [ 42 ] خوددارى از اطاعت و فرمانبرى آن حضرت بوده‏اند . بنابر اين وجه شباهت در وزيدن باد و اختلاف افكار ، آزار و رنجى است كه در هر دو مورد ، پديد مى‏آيد . با توجّه به استعاره بودن كلام ، معناى فرموده حضرت اين است : اگر جز تو اى كوفه مددكارى و سپرى براى من كه دشمن را عقب برانم نباشد و جز تو بهره‏اى از فرمانروايى و خلافت نداشته باشم ، با وجودى كه حال تو كوفه از بدى و اختلاف آرا و افكار ، براى من معلوم است . به چه چيز دست خواهم يافت ؟ پس « فقبحا لك » اى كوفه زشتى نصيب و بهره‏ات باد . عبارت : « فقبحا لك » پس از بيان سبب بد بودن كوفه ، بدگويى و زشت شمارى مردم كوفه است ، و به دليل همين ناچيز شمارى كوفه ، و يا در حقيقت مردم كوفه ، به شعر شاعر مثل آورده و فرموده است : لعمر ابيك . . . به جان پدرت سوگند اى عمرو . . . منظور كلام حضرت در مثل آوردن ، بسروده شاعر ، اين است ، كه مثل من در داشتن اندك سرزمينى تحت فرمانروايى ، مانند پسمانده غذاى ظرف است . اين مثال بگونه استعاره به كار رفته ، و لفظ « اناء » را حضرت براى دنيا و لفظ « وضر » را ، براى كوفه بعاريه آورده‏اند ، وجه مشابهت و تشبيه . حقارت و ناچيزى مورد نظر بوده است ، باقى مانده غذا به نسبت غذا و كوفه به نسبت كل سرزمينى است كه دشمن بر آن تسلّط يافته است . به روايت كسانى كه « أناء » را به فتح « أ » قرائت كرده‏اند ، معناى فرموده حضرت چنين مى‏شود : مثل من ، با اين مقدار اندك از سرزمين تحت حكومت و فرمانروايى ، به مثل شخصى ماند كه ظرف غذاى خوش منظره‏اى را ببيند ، با اين حال كه سودى جز نگاه از آن ظرف نداشته باشد . در اين صورت لفظ « أناء » استعاره است براى كلّ بلاد اسلامى ، و لفظ « وضر » استعاره است ، براى آن مقدار اندك از سرزمين ، با منظره‏اى زيبا و حقيقتى ناچيز ، كه در اختيار حضرت [ 43 ] بوده است . اگر استعاره كلام را مطابق اين روايت بدانيم ، « وضر » استعاره « دوم » خواهد بود . در بيان علّت اين كه چرا حضرت ، صرفا ، كوفه را مورد خطاب قرار داده‏اند ، با وجودى كه بصره و برخى از سرزمينهاى ديگر نيز ، زير فرمانروايى و خلافتش بوده است ، بايد گفت : عموم افرادى كه تا حدّى در جنگ مى‏توانست بدانها اعتماد كند ، باز هم همان مردم كوفه بوده‏اند فرموده حضرت : انبئت بسرا . . . منكم : آغاز گفتار آن بزرگوار ، براى بسيج كردن مردم به جهاد و پيكار است . بنابراين ، ابتدا ، مردم را از هجوم بسر بن ابى ارطاة به قلمرو حكومت عراق و بيرون رفتن يمن از دست آنها ، آگاه مى‏سازد و سپس آنها را از گمان درستى كه : « بزودى دشمن پيروز خواهد شد » مى‏ترساند و سپس علتهاى پيروزى دشمن را از روى قراين و نشانه‏هاى اين رويداد ، بر مى‏شمارد . حضرت چهار چيز را كه علّت آن خود مردم كوفه بودند و موجب شكست آنها شد و چهار امر را كه خصلت ، پيروان معاويه بود و علت پيروزى آنها شد ، نام مى‏برد و در پى هر چيزى ضد و مخالفش را مى‏آورد ، تا مناسبت و مشابهت ، روش پيروانش با روش دشمن روشن شود ، و سپس با توجّه به دين و جوانمردى ، مردم كوفه را بدورى گزيدن از بد انديشى فرا مى‏خواند . شرح بيان حضرت ( ع ) : نخستين گام روش دشمن در كسب پيروزى ، وحدت اجتماعى و پشتيبانى آنها از يكديگر بود ، هر چند بر باطل رفتار مى‏كردند . غير حق بودن رفتارشان : تصرّف غاصبانه سرزمين عراق بود كه اشغال كردند . گام نخست ياران آن بزرگوار ، ضد رفتار دشمن و آن جدايى آنها از يكديگر در گرفتن حقشان بود . زيرا تصرّف مسلمانان در سرزمين اسلامى بدستور ولى امر [ 44 ] و امام برحق انجام گرفته بود . دوّمين گام روش دشمن ، فرمانبردارى و اطاعت از پيشواى ستمگرى بود ، كه به باطل فرمان مى‏داد بر عكس كار دشمن ، روش پيروان امام ( ع ) در سرپيچى از فرمان امام بود كه امر حقّ او را ، اطاعت نمى‏كردند . سومين نوع رفتار دشمن ، بازگرداندن امانت بصاحب امانت بود ، يعنى به پيمانشان در وفادارى به بيعتى كه با معاويه كرده بودند ، پايبند بودند ، و ضد رفتار آنها خيانتى بود كه مسلمانان در پيمانشان ، نسبت به بيعتى كه با امام كرده بودند ، مرتكب شدند و از حضرت در جنگ پشتيبانى نكردند . حيله و نيرنگ مردم كوفه تا بدان حد رسيد ، كه براى آيندگان به صورت ضرب المثل درآمد . چهارمين وجه امتياز پيروان معاويه نسبت به ياران امام ( ع ) اين بود كه آنها ، سرزمين خود را آباد كرده ، و كارها را به پيروى از رهبرشان منظّم ساخته بودند ، بر خلاف پيروان ظاهرى حضرت ، كه به دليل بيرون رفتن از فرمان امام ( ع ) موجب از هم گسيختگى كارها و فساد و تباهى امور شده بودند . البتّه بخوبى روشن است ، كه چهار ويژگى مثبت در كارهاى دشمن ، سبب درستى و صلاح جامعه و نظام يافتن دولت و چيرگى و پيروزى مى‏شد ، از طرفى رفتارهاى ضد رفتار دشمن ( مردم كوفه ) ، قوى‏ترين اسباب دگرگونى و شكست خوردگى بود . فرموده حضرت : فلو ائتمنت احدكم . . . ان يذهب بعلاقته به صورت كنايه ، مبالغه در بدگويى از اهل كوفه ، به خيانت‏كارى آنها ، در امانت تعهّد به وفادارى در برابر فرامين و دستورات آن بزرگوار است . عبارت آن جناب : اللّهم انّى قد مللتهم و ملّونى . . . ، شكايت است به پيشگاه خداوند پاك و منزّه ، از نوع رفتار مردم كوفه ، و آشكار ساختن اندوه خود و انديشه نادرست آنها كه بر حسب قراين و شواهدى كه از چگونگى برخورد و طرز [ 45 ] رفتارشان به دست آورده بود ، اظهار مى‏دارد . واژه « ملل و سأم » در عبارت خطبه به يك معنى « خسته » به كار رفته است . خسته شدن و از كارى كناره‏گيرى كردن به دو صورت و به طريق زير ممكن است : الف : گاهى به دليل تحليل رفتن نيروى بدن و ناتوان شدن ، بر اثر كار فراوان است . ب : اعتقاد درونى و واقعى از روى شواهد و قراين ، پيدا شود كه رسيدن به مقصود مورد نظر ممكن نيست . اين دو سبب كه براى دورى جستن و اعراض كردن از كارى بيان شد ، درباره دلگيرى و ملال حضرت از مردم كوفه ، و دلتنگى آنان از آن بزرگوار وجود داشته است . توضيح مطلب ، اين كه حضرت از كردار و رفتار آنها خسته شده بود ، اين است كه : امام ( ع ) اگر در عمل از اصلاح آنها درمانده نشده ، و به بيدرمانى در دلشان باور پيدا نكرده بود ، از كوفيان شكايت نداشت ، و بر عليه‏شان زبان به نفرين نمى‏گشاد . امام ( ع ) آشكارا دريافته بود كه پايدارى بخشيدن به آنها بدان‏سان كه فرمانش را اطاعت و در برابر دشمن ايستادگى كنند ، ممكن نيست . بنابر اين دلگيرى و ناخوشنودى آن حضرت از مردم كوفه هم جنبه اعتقادى و هم مايه عملى داشت . امّا دلتنگى و خستگى اينان از آن بزرگوار يا براى اين بود ، كه آنها باور داشتند ، خواسته‏هايشان بوسيله حضرت برآورده شدنى نيست ، و يا در عمل ممكن نبود كه برآورده شود . زيرا به دليل دستورات فراوانى كه امام ( ع ) درباره جهاد و دفاع از دين خدا مى‏داد ، و سختگيرى كه در رعايت دقيق فرامين حق تعالى مى‏كرد ، اين تكرار و تأكيد درباره جهاد از نيروى ضعيف آنها بيشتر بود . مضافا دلمشغولى آنها به غير خدا و سرگرمى به امور دنيا ، در اعتقاد سبب شده بود كه در قلب از فرمان امام ( ع ) انصراف و اعراض داشته باشند . حضرت پس از آن كه از مردم كوفه شكايت مى‏كنند بدرگاه خداوند متعال [ 46 ] براى خلاصى يافتن از دست چنين مردمى ، دست به تضرّع و دعا براى خود و نفرين عليه آنها بر مى‏دارد . در آغاز براى خود دعا مى‏كند كه خداوند بهتر از مردم كوفه را در دنيا و آخرت به او عنايت فرمايد . در دنيا انسانهاى شايسته‏اى هستند كه بواسطه تفضلات حق متعال ، به نور خدا مى‏نگرند ، و از روى اخلاصى صدق دين حق را باور دارند . در آخرت شايستگانى كه غرق در انوار عظمت پروردگارند و خداوند برترين مكانهاى بهشت و بلندترين مرتبه‏هاى كرامت و بزرگوارى خود را بدانها عنايت فرموده است . آرى گروهى كه خداوند آنها را مورد عنايت و نعمتهاى خود قرار داده عبارتند از : انبياء ، صديقين ، شهدا و صالحين و چه نيكوست مصاحبت و همنشينى با آنها . اگر منظور حضرت ، از : فابدلنى بهم خيرا . . . خير دنيا و انسانهاى نيك ، در عوض نامردمان كوفه باشد ، به ذهن نزديكتر است ، زيرا پس از اين دعا و نفرين ، آرزو مى‏كند ، كه از قبيله بنى فرس ، جنگجويانى داشته باشد . امام ( ع ) پس از دعا براى خود ، نفرين مى‏كند فابدلهم بى شرّا منّى ، كه خدا بر كوفيان بدتر از آن حضرت را ، مسلط گرداند . در اين عبارت اشكالى به نظر مى‏رسد ، كه اگر كسى بگويد : صدور چنين نفرينى از آن بزرگوار به دو صورت مشكل به نظر مى‏رسد : 1 مفهوم ضمنى اين نفرين اين است ، كه وجود آن حضرت شر باشد . در صورتى كه به يقين ثابت شده است ، كه آن بزرگوار از بدى پاك و مبرّا است . 2 چگونه ممكن است آن حضرت خواهان بديها براى بدكاران شود ؟ اشكال اوّل را شارح ، به دو وجه جواب مى‏دهند : [ 47 ] الف : صفت تفضيلى « شرّ » در فرموده آن حضرت ، چنان كه گاهى براى افضليت است گاهى هم براى فضيلت به كار مى‏رود ، يعنى شرا معنى صفت تفضيلى را ندارد با توجّه باين معنى ، مظمون كلام آن بزرگوار اين است ، كه خداوند به جاى من ، كسى كه وجودش شرّ است بر آنها مسلّط گردان . ب : مقصود از « شرّا » همان صفت تفضيلى باشد امّا نظر به اعتقادى كه آنها درباره آن حضرت داشتند اعتقاد آنها كه وجود مبارك امام ( ع ) شرّ است دليل بر شر بودن حضرتش نمى‏شود بنابر اين فرموده حضرت ، روشنگر انديشه آنهاست ، نه بيان واقعيت امر . به اشكال دوّم ، نيز به دو طريق پاسخ داده‏اند : 1 دعاى حضرت ، كه خداوند ، بدتر از آن جناب را بر آنها مسلط گرداند ، به صلاح كامل كوفيان بود ، بنابراين ، از آن بزرگوار چنين دعايى ، پسنديده است . امّا اين دعا كه عليه كوفيان است چگونه به صلاح آنها بود ، به دو صورت قابل توجيه و توضيح است : الف : اين دعا در حضور كوفيان و آشكارا ، از بزرگترين عوامل توجّه آنها به سوى خداوند متعال مى‏باشد ، و اين مصلحت روشن غير قابل انكارى است . ب : پذيرفته شدن نفرين حضرت ، و جانشين شدن فردى شرور ، به جاى آن بزرگوار ، كوفيان را متوجّه فضيلت و شرافت آن امام همام مى‏نمود ، و به آنها خاطرنشان مى‏كرد ، كه تمام اين بلاها ، به دليل ترك فرامين و دستورات الهى بوده است بنابر اين از مسير ستمگرى و تباهكارى به راه هدايت و سعادت برخواهند گشت . اين رنج و عذاب ، نتيجه عمل آنها و از جانب خداوند است . 2 نفرين آن حضرت شايد براى اين بوده است ، كه يقين داشته است ، اميدى در آينده به اصلاح آنها نيست ، هر آن كس كه اميدى به درستى و صلاحش نباشد ، در نظام جهان هستى ، ايجاد فساد مى‏كند ، و چون اين امر مخالف خواست خداوند است . عدم چنين كسانى ، از وجودشان بهتر است . بنابر اين [ 48 ] دعاى حضرت عليه آنها رواست ، و نفرين دوّم آن بزرگوار كه : اللّهم مث قلوبهم كما يماث الملح فى الماء . . . [ 5 ] نيز بر همين معنا حمل مى‏شود . امام ( ع ) ، در اين نفرين از پيامبران الهى ، در دلتنگى و شكايت به خداوند متعال پيروى كرده‏اند ، چنان كه نوح ( ع ) ، فرياد برآورد : قال ربّ انّى دعوت قومى ليلا و نهارا فلم يزدهم دعائى الاّ فرارا . . . انّهم عصونى . . . و سپس دعا را با اين عبارت كه اميدى به اصلاح آنها نيست بپايان برده‏اند ، و عرضه مى‏دارند : . . . رَبِّ لا تَذَرْ عَلَى الأرْضِ مِنَ الْكافِرينَ دَيّارا [ 6 ] . و مانند نفرين حضرت لوط درباره قومش : . . . اِنّى لِعَمَلِكُمْ مِنَ القالينَ . [ 7 ] و جز اين دو پيامبر از پيامبران ديگر الهى كه نسبت به قوم خود دعاهايى داشته‏اند . منظور از فرموده حضرت « ميثى » كه در عبارت آمده ، تشبيهى است به آنچه در قلب ، از غم و ترس و مانند اين حالات حاصل مى‏شود زيرا هنگامى كه اندوه بر دل مى‏نشيند ، موجب آلوده شدن روح ، و سردى و سستى آن مى‏شود كه بدنبال فرو نشستن حرارت طبيعى ، بدليل انقباض و اختناق روح پديد مى‏آيد ، دل حالتى را احساس مى‏كند كه تشبيه ذوب شدن ، فشردگى و از ميان رفتن است . اين حالت براى انسان دردناك است و يا سبب غم و اندوه مى‏شود ، بنابر اين ، تعبير حضرت به « ميث » براى دل ، عبارت زيبايى است . ممكن است « ميث » كنايه از علّيت غم و اندوه و ترس وحشت باشد ، گويا حضرت از خداوند مى‏خواهد غم و اندوهى را كه در نتيجه كارهاى ناشايست آنها بر دلش بار شده است ، پاك كند . [ 5 ] بار خدايا دلهايشان را چنان كه نمك در آب ذوب مى‏شود ، ذوب گردان [ 6 ] سوره نوح ( 71 ) آيه ( 5 ، 20 ، 27 ) نوح گفت ، بار خدايا شب و روز قومم را به خدا پرستى فرا خواندم ، نتيجه‏اى جز فرار نداد ، آنها با من مخالفت كردند . . . خداوندا ، از كفّار بر روى زمين هيچ كس را باقى مگذار . [ 7 ] سوره شعرا ( 26 ) آيه ( 168 ) بدرستى كه من از كار امت و قومم خشمناكم . [ 49 ] بنا به روايتى ، روزى كه حضرت عليه آنها دعا كرد ، حجاج بن يوسف ثقفى به دنيا آمد . به روايت ديگر ، بعد از اندك مدّتى كه از نفرين حضرت گذشت ، حجاج متولّد شد . رفتار حجاج نسبت به اهل كوفه مشهور است و دمارى از روزگار آنها برآورد كه در تاريخ نقل شده است . أما و اللّه لوددت انّ لى بكم الف فارس من بنى فرس بن غنم مقصود آن بزرگوار از مشخّص كردن گروهى خاص ، خواست اجمالى از خداوند است براى در اختيار نهادن افرادى حرف شنو و فرمانبر به جاى كوفيان و اين مشخّصات را ، در قبيله‏اى از بنى فراس كه پدرش غنم است ديده‏اند . « غنم » با فتح « غ » و سكون « ن » فرزند تغلب بن وائل بوده است . چرا از ميان تمام قبايل نام اين قبيله را برده‏اند ؟ به دليل مشهور بودنشان به شجاعت و جانبدارى ، و پذيرش سريع دستور فرمانده در انجام كار ، مورد عنايت قرار گرفته‏اند . معناى بيت « هنالك . . . تا پايان » همان معنا و مفهومى است كه سيد رضى ( ره ) توضيح داده است وجه مشابهت اين شعر با موضوع سخن امير مؤمنان ( ع ) اين است : قبيله‏اى كه حضرت دوست داشته‏اند به جاى پيروان و يارانش باشند ، به سواركارى و جنگجويى و سرعت اجابت فرمان رهبر ، و وحدت و اجتماع در دفع دشمن ، و يارى رساندن به حق معروف بوده‏اند ، چنان كه شاعر بدين اوصاف آنان را ستوده است . و براى همين مقصود هم امام ( ع ) آرزوى داشتن آنها را به جاى مردم كوفه داشته است . امير مؤمنان ( ع ) از بيان تمام اين مطالب ، منظورش بدگويى ، سرزنش و تحقير بظاهر يارانش ، مى‏باشد ، بدين طريق كه ديگران بر مردم كوفه برترى داشته‏اند و حضرت نسبت به سستى و سهل‏انگارى كه از اطاعت فرمان او و عدم دفاع از دين خداوند داشته‏اند ، نفرت پيدا كرده است و آنان را توبيخ مى‏كند .