متن
ترجمه آیتی
ترجمه شهیدی
ترجمه معادیخواه
تفسیر منهاج البرائه خویی
تفسیر ابن ابی الحدید
تفسیر ابن میثم
[ 564 ]
239 از خطبههاى آن حضرت كه از آل رسول سخن مىگويد :
هُمْ عَيْشُ اَلْعِلْمِ وَ مَوْتُ اَلْجَهْلِ يُخْبِرُكُمْ حِلْمُهُمْ عَنْ عِلْمِهِمْ
[ 358 ]
وَ ظَاهِرُهُمْ عَنْ بَاطِنِهِمْ وَ صَمْتُهُمْ عَنْ حِكَمِ مَنْطِقِهِمْ لاَ يُخَالِفُونَ اَلْحَقَّ وَ لاَ يَخْتَلِفُونَ فِيهِ وَ هُمْ دَعَائِمُ اَلْإِسْلاَمِ وَ وَلاَئِجُ اَلاِعْتِصَامِ بِهِمْ عَادَ اَلْحَقُّ إِلَى نِصَابِهِ وَ اِنْزَاحَ اَلْبَاطِلُ عَنْ مَقَامِهِ وَ اِنْقَطَعَ لِسَانُهُ عَنْ مَنْبِتِهِ عَقَلُوا اَلدِّينَ عَقْلَ وِعَايَةٍ وَ رِعَايَةٍ لاَ عَقْلَ سَمَاعٍ وَ رِوَايَةٍ فَإِنَّ رُوَاةَ اَلْعِلْمِ كَثِيرٌ وَ رُعَاتَهُ قَلِيلٌ ولايج : جمع وليجه بر وزن فعيله به معناى مفعول ، موضعى است كه انسان با داخل شدن در آن خود را حفظ مىكند .
نصاب : اصل و ريشه « آنان زنده كننده علم و دانش و از بين برنده جهل و نادانى هستند ، بردبارى آنان شما را از داناييشان آگاه مىكند ، خاموشى آنان حكايت از راستى و درستى گفتارشان دارد ، با حق مخالفت نمىكنند و در آن با هم اختلاف ندارند ، ايشان استوانههاى اسلام و پناهگاههاى آن هستند ، به وسيله ايشان ، حق به موضع اصلى خود بر مىگردد و باطل و نادرستى از جاى آن ، دور و نابود مىشود و زبانش از ريشه قطع مىشود ، دين را شناختند شناختن واقعى نه شناختن ظاهرى و لفظى ، همانا راويان علم بسيار هستند ولى عمل كنندگان به آن اندك مىباشند . »
[ 565 ]
امام ( ع ) در اين خطبه اوصافى براى اهل بيت پيامبر ذكر كرده است از اين قرار :
1 آنها مايه حيات دانش هستند ، علم را تشبيه به موجود زنده كرده كه وجود دارد و سودمند است و بطور مجاز آنان را حيات ناميده و اسم سبب را روى مسبب گذارده است .
2 آنان سبب مرگ جهل و نادانى مىباشند ، از راه استعاره براى نادانى ،
موت و مرگ قائل شده است ، زيرا با وجود ايشان جهل معدوم و فانى مىشود و مانند جمله پيش ، لفظ موت را از باب مجاز ، بر آنها اطلاق فرموده است .
3 حلم و بردباريشان حكايت از دانش آنان مىكند چون علم به موقعيّتهاى حلم دارند و اين جمله اشاره دارد به اين كه ميان دو صفت پسنديده دانش و بردبارى تلازم برقرار است ، بنابراين اهل بيت پيامبر چون به ارزش و موقعيت بردبارى عالم هستند از اين رو در تمام موارد ، حلم و بردبارى نشان مىدهند .
4 سكوت آنان از محكم بودن بيانشان در مواقع سخن گفتن حكايت مىكند زيرا كسى كه بداند در كجا و چه وقت بايد سكوت كرد موارد سخن گفتن را هم مىداند و گرنه هر وقت و هر جا و بىمورد به سخن خواهد پرداخت يعنى در موضع سكوت حرف مىزند و اين بر خلاف علم خواهد بود .
5 آنان با حق مخالفتى ندارند يعنى چون به حق و راههاى وصول به آن ،
علم و آگاهى دارند و حلاوت آن را چشيدهاند ، از آن دست برنمىدارند و به سوى صفت ناپسند افراط و تفريط گرايش پيدا نمىكنند .
6 و چون علم به حقيقت دارند ، در آن اختلاف و جنگ و نزاعى راه نمىاندازند .
7 ايشان پايهها و ستونهاى اسلام هستند اين نامگذارى استعاره است ،
[ 566 ]
زيرا چنان كه خانه به وسيله پايهها نگهدارى مىشود و بر روى آن قرار دارد ،
اهل بيت رسول خدا هم مايه قوام وجودى دين هستند ، و به علمشان از آن نگهدارى و حراست مىكنند .
8 آنها پناهگاههاى اسلام هستند ، واژه « ولايج » را بطور استعاره بر اهل بيت اطلاق كرده است ، زيرا آنان مرجع خلق هستند و جامعه از دست جهل و لو احق آن و از عذاب آخرت ، به علم و هدايت ، و پيروى از ايشان پناه مىبرد ، همانطور كه هر كس داخل نماز مىشود ، به آن پناه مىبرد .
9 به وسيله ايشان حق به اصل و بنيان خود برمىگردد ، يعنى با خلافت و ولايت امام ( ع ) حق به سوى اصل و اساس خود بازگشت مىكند .
و انزاح الباطل عن مقامه ،
اين جمله اشاره به اين مطلب است كه قبل از خلافت و حكومت حضرت ، در زمان عثمان ، احكام و قوانين بر خلاف شرع اسلام جارى مىشد ، زيرا نقل شده است كه عثمان بدعتها در دين گذاشت ، و در زمان او بنى اميّه بر بيت المال مسلمانان مسلط شدند و بر خلاف حق در آن دخل و تصرف داشتند كه شرحش در خطبههاى پيش بيان شده است ، و با به خلافت رسيدن حضرت ، هر حقى به اهلش رسيد ، و به اصل و قرارگاه خود بازگشت ، و همين حق هر گاه در غير موردش باشد ، باطل است ، مقام باطل يعنى غير مورد حق ،
و با ولايت و حكومت امام ( ع ) باطل از جايگاهش دور شد و زبان كسى كه از باطل طرفدارى مىكند و به باطل سخن مىگويد ، با خلافت حضرت ، از ريشه بر كنده شد ، انقطاع زبان استعاره از ساكت شدن باطل است كه چون از گفتن مىماند شبيه به قطع شده مىباشد و براى تاكيد در انقطاع كلمه من منبته را به عنوان ترشيح براى آن آورده است .
10 دين را شناختند ، شناختن نگهدارى و حفاظت ، نه شناختن اين كه حرفى بشنوند و سخنى بگويند ، توضيح مطلب آن كه در گذشته ، دانستى كه براى
[ 567 ]
شناخت و درك مطلب ، سه درجه وجود دارد كه كمترينش تصور آن به اعتبار نامش مىباشد ، و بالاترينش تصور آن بر حسب حقيقت و كنه آن است ، و درجه متوسط آن است كه اوصاف و لوازم مخصوص به آن ، و برخى اجزايش را درك كند ، و درك و تعقلى كه ائمه اطهار از دين داشتند بالاترين درجه شناخت بود كه همان معناى رعايت و حفاظت مىباشد ، و حفاظت آنان از دين به آن است كه آن را به ديگران بياموزند و ياد آن را زنده دارند و در برابر آن احتياط را از دست ندهند ، نه اين كه تنها به نامى از آن و شنيدن الفاظى از ديگران قناعت كنند .
فانّ رواة العلم كثير . . . تا آخر ،
يعنى چنان نيست كه هر كس خبر از دانش دهد و چيزى از آن بشنود ، عالم به آن علم و نگهدار آن مىباشد بلكه اين مطلب عامّى است و عام مستلزم خاص نيست ، و به اين بيان حضرت اشاره كرده است به اين كه اين گونه اشخاص كه رعايت اصل علم كنند و جامع فضايل باشند بسيار اندكند . توفيق از خداوند است .