لغت نامه دهخدا | کاتب چلبی

سالی به یک آرد: لقب الحاج مصطفی بن عبداللّه مولف کشف الظنون است . وی یکی از مشاهیر علماء عثمانی و فرزند مردی سپاهی است . بسال (1000 ه' . ق.) در استانبول تولد یافته و نزد علمای معروف عصر خود مانند قاضی زاده ، اعرج مصطفی ، کرد عبداللّه ، محمد ولی بتحصیل علم و ادب پرداخته اما زی ّ علما را در بر نمیکرده است . در ادبیات السنه ثلاثه مهارت تامه داشت و علم حدیث و تفسیر و منطق را آموخت و از یک استاد خارجی که اصلاً از اهالی هلند و خود از جمله شرقشناسان بود و برای تکمیل السنه شرقی به استانبول آمده و قبول دین اسلام کرده بود علوم ریاضی و جغرافیا و فنون دیگر را بخوبی فراگرفت وبه درجه ای رسید که مایه افتخار عثمانیان گردید و نام خود را در آثار بسیار مهم و سودمندی که از خویش بیادگار گذاشت مخلد گردانید. بسال 1039 سمت عضویت اطاقبازرسی عالی را در باب عالی یافت . در عصر سلطان مرادخان رابع در سفرهای جنگی همدان و بغداد بهمراه اردوی سلطان بود و در ایام قشلاق کردن اردو، بقصد ایفای حج بجانب حجاز عزیمت کرد. نیز در سفر «روان » حضور داشت و پس از بازگشت به استانبول تمام اوقات خود را بمطالعه و تالیف منحصر کرد و آثار زیر را بوجود آورد:
1 - تقویم التاریخ - در تاریخ عمومی که اخبار و حوادث گذشته فهرست وار از ابتداء خلقت تا زمان مولف در آن ذکر گردیده .
2 - فذلکه - در تاریخ عثمانی مشتمل بر حوادث چندساله .
3 - تحفةالکبار فی اسفار البحار - در تاریخ کلیه محاربات بحری دولت عثمانی با سایر دول .
4 - جهان نما - مشتمل بر جغرافیای ممالک عثمانی و اکثر جهت آسیا.
5 -کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون که اثری است گرانبها و آن را به زبان عربی تالیف کرده است .
وفات چلبی بسال 1067 اتفاق افتاده وی شخصاً اشتغال بعلم و ادب را بر همه چیز ترجیح میداده و بمناسبت ماموریت خود به «کاتب چلبی » و «حاجی خلیفه » شهرت یافته است و کلمه اخیررا اروپائیان بتحریف ، «حاجی قالفه » کرده اند. کلیه آثارش مهم و قابل توجه است اما کشف الظنون را قابل ستایش و تقدیس بایدشمرد، زیرا که پیش از وی کسی چنین اثری نیاورده و او در این کار پیشقدم دیگران گردیده است . هنگام ایجادچاپخانه در کشور (عثمانی )، اکثر آثارش را بچاپ رسانیدند اما کشف الظنون را در مصر و اخیراً در اینجا (مقصود ترکیه است ) طبع کردند. نیز در 1835 م . در لیپزیک با ترجمه لاتینی و فهرستی مفصل در 6 جلد آن را بچاپ رسانده و انتشار داده اند. (قاموس الاعلام ترکی ).
عباس اقبال مدیر مجله یادگار درباره کتاب کشف الظنون نویسد:
کتاب بسیار مشهور «کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون » تالیف مصطفی بن عبداللّه استنبولی معروف به حاجی خلیفه و کاتب چلبی متوفی بسال 1067 ه'. ق. که یکی از مهمترین اسباب کار هر محقق و متتبعی است که در تاریخ و ادبیات ملل اسلامی و شرح احوال و آثار نویسندگان وشعرای عرب و ایرانی و ترک کار میکندبار اول در فاصله سالهای 1835 و 1858 بهمت مستشرق علامه آلمانی گوستاوفلوگل در هفت جلد با ترجمه لاتینی در شهر لایپزیک آلمان بطبع رسیده ، بار دوم این کتاب را در سال 1274 ه' . ق. در مصر و بار سوم در سال 1311 ه' . ق. در استنبول بچاپ رسانده اند. چاپ فلوگل ازدو چاپ مصر و استنبول صحیح تر و کاملتر است بخصوص که طابع آن بروش اروپائی در طبع این کتاب چند نسخه را با یکدیگر مقابله کرده و تمام کتبی را که حاجی خلیفه شرح نموده نمره ترتیبی گذاشته و در آخر جلد هفتم فهرست کاملی از اعلام آن به دست داده بعلاوه در آخر جلدششم در این چاپ فلوگل یکی از ذیلهائی را که دیگران بعدها بر کشف الظنون نوشته اند یعنی کتاب آثار نو تالیف حنیف زاده را به چاپ رسانده و در جلد هفتم فهرست کتب مدرسه ازهر و مدرسه ابی الذهب مصر و کتابخانه رودس را با چند فهرست از کتابخانه های استانبول گنجانده است .
اما در چاپ مصر که چاپ قدیم استانبول نیز از روی آن بعمل آمده علاوه بر اغلاط عدیده کثیره در غالب مواضع جای سالهای وفات سفید است و ذکر یک عده کتابی در آنجا آمده که زمان تالیف آنها موخربر تاریخ فوت حاجی خلیفه مولف کشف الظنون است . این قسمت ها الحاقی است و آنها را بعضی از خوانندگان از ذیلهای دیگران بر کشف الظنون استخراج کرده و در این کتاب داخل نموده اند.
دولت ترکیه از سال 1941 م . همت بطبع جدیدی از کشف الظنون که چاپ چهارم آن خواهد بود گماشته و نقشه طابعین این است که پس از طبع اصل کتاب سه ذیلی را هم که دیگران بعد از حاجی خلیفه بر کشف الظنون نوشته اند بزیور طبع بیارایند.
تا این تاریخ اصل کتاب در دو مجلد بزرگ حاوی 2056 ستون (هر دو ستون یک صفحه ) در سال 1941 و 1943 در استانبول در مطبعه وزارت معارف دولت ترکیه در کمال نفاست و دقت و صحت بطبع رسیده و کار چاپ ذیلهای آن در جریان است .
برای آنکه معرفت خوانندگان ما به احوال کتاب کشف الظنون و مولف آن و کیفیت این چاپ جدید و ذیلهای آن بیشتر شود مقدمه ای را که طابعین آن نوشته اند ذیلاً خلاصه میکنیم . نویسندگان مقدمه این چاپ جدید پس از ذکر مقدماتی در باب کتبی که مسلمین دراقسام علوم و اسامی مصنفین به عربی تالیف کرده اند چنین می نویسند:
«حاجی خلیفه مدت بیست سال به کار نوشتن کتاب خود مشغول بود ودر این کتاب خود نزدیک به 15000 نام کتاب و رساله وقریب به 9500 اسم مولف را گرد آورده و در باب سیصدعلم و فن سخن رانده است . چون مسوده خود را بانجام رساند و بر علما عرضه داشت همه آن را کاملاً پسندیدندو او را بر آن داشتند که کتاب را از سواد ببیاض آردو او به این کار مشغول شد ولی چون بحرف دال و بکلمه «دروس » رسید مرگش فرارسید و از این ماده تا آخر کتاب همچنان پاکنویس نشده ماند و به دست شاگرد مولف یعنی جاراللّه ولی الدین افندی که کتابخانه ای داشت افتاد و او آن را در کتابخانه خود حفظ کرد چنانکه همچنان امروز باقی است و اگر کسی امروز قسمتی را که تا کلمه دروس پاکنویس شده با این بقیه که بحالت سواد است ضمیمه کند یک دوره کتاب کشف الظنون کامل به خط مصنف اصلی خواهد دید و دو صفحه که در این چاپ عکس آنها به دست داده شده یکی از قسمت پاکنویس شده است دیگری از قسمت مسوده و هردو چنانکه گفتیم به خط مولف اصلی است و از ملاحظه همانها مطالعه کننده در خواهد یافت که ما در استخراج صحیح عبارت از این سطور و حروف مسوده که بسیار درهم و برهم است چقدر رنج برده و تا چه حددقت بخرج داده ایم .
امری که باید خاطر خوانندگان را به آن متوجه سازیم اینکه از اصل کتاب اوراقی در ماده علم الفقه و اسامی کتبی که در این رشته تالیف شده افتاده بود و فلوگل در چاپ اول برای رفع این نقیصه عین عبارت کتاب مفتاح السعاده را در این خصوص در طبع خود گنجانده و در دو چاپ مصر و استانبول هم همین کار را نموده اند لیکن خوشبختانه ما این اوراق افتاده را بین کتابهای شیخ علامه اسماعیل صائب سنجر مرحوم به دست آوردیم و آن را بتمامی در جای خود گذاشتیم ، جاراللّه ولی الدین افندی مذکور در پشت نسخه مسوده ای که تحت شماره 1619 در کتابخانه او باقی است چنین نوشته : بدان که این کتاب موسوم است بکشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون تالیف استاد من حاجی خلیفه مشهور بکاتب چلبی استانبولی که پس از تالیف کتاب تا آخر فقط قسمتی را که بماده «دروس »میرسد پاکنویس کرد و در سال 1067 برحمت ایزدی پیوست و کتاب از آن ماده تا آخر همچنان بحال سواد ماند سپس شش تن بقیه را پاکنویس کردند لیکن این پاکنویس چنانکه باید صورت نگرفته است و آن مسوده که بخط مولف است در این جلد باقی است رحمه اللّه تعالی و من قسمت پاکنویس شده را تا کلمه دروس در یک جلد کامل در قسطنطنیه دیده ام و موجود است . کشف الظنون را استاد متبحر ما سیدحسین عباسی بنهانی حلبی که بعد از 1095 در حلب مرده از جهت عبارت مختصر کرده ولی اسامی زیادی بر آن افزوده ... و این کتاب اختصار بنهانی بتمامه در کتابخانه یگی جامع استنبول تحت شماره 815 موجود است و آن را مولف خود التذکار جامعالاًّثار نامیده ».
طابعین پس از آن گویند که کسانی در پاکنویس کردن مسوده مولف رنج برده اند از عهده این کار پر زحمت برنیامده و چنانکه جاراللّه و بنهانی اشاره کرده اند چنانکه باید شایستگی این عمل را نداشته اند بعلاوه حواشی بسیار مفید مولف و مطالبی که او خود از کتب دیگران نقل کرده از قلم انداخته اند ولی ما جمیع این حواشی و نقلها را با کمال دقت و جهد در ضبط آورده و هیچ نکته را نینداخته ایم .
کشف الظنون چندین ذیل دارد: اول کسی که بر آن ذیلی نوشته عزتی افندی معروف به دشنه زاده است که در 1092 فوت کرده و ذیل او از سواد به بیاض نیامده بعد از او جیارشیخی ابراهیم افندی (متوفی 1092) سپس احمد طاهرافندی معروف به حنیف زاده (متوفی 1217) ذیلی بر آن نوشته شامل قریب 5000اسم بنام آثار نو. از کسانی دیگر که بر کشف الظنون ذیل نوشته اند یکی نیز شیخ الاسلام عارف حکمت بک (متوفی 1275) است ولی این ذیل فقط تا حرف جیم به انجام رسیده . یکی از جامعترین ذیلهای کشف الظنون کتاب «ایضاح المکنون فی الذیل علی کشف الظنون » است تالیف مرحوم اسماعیل پاشای بغدادی که از صاحب منصبان متقاعد دائره پلیس استنبول بود و در 1339 فوت کرده و اسماعیل پاشا مدت سی سال متوالی به این کار مشغول بود و با کتب چاپ قریب 19000 کتاب بر اسامی کتب کشف الظنون افزوده و او مولف کتاب دیگری است به اسم «هدیة العارفین فی اسماالمولفین و آثار المصنفین » در دو جلد مشتمل براحوال مولفین از صدر اسلام ببعد با اسامی و کنیه ها و نام مولفات ایشان و استاد ما علامه مرحوم اسماعیل صائب سنجر مدیر کتابخانه عمومی در آستانه و معلم جامع بایزید ثانی نیز ذیلی بر آن نوشته .
دولت ترکیه چنین تصمیم گرفته است که کشف الظنون را از روی خط مولف بحذف اضافات و رسائلی که جزء آن نیست طبع کند و ذیلهای آن را هم بعد بر آن ضمیمه سازد. ذیل اسماعیل پاشا نزد افراد خاندان او بود و دولت آن را با کتاب هدیة العارفین از ایشان خرید و ذیل اسماعیل صائب سنجر را نیز دو سال قبل از خود او ابتیاع نمود و ذیل شیخ الاسلام عارف حکمت بک در تصرف دولت بود جلد اول را به اشتراک استاد خود مرحوم اسماعیل صائب سنجر چنانکه من و همکارم بای رفعت بیکله کلیسی در مقدمه نوشته ایم شروع کردیم لیکن استاد ما در این اثنا بجوار رحمت حق رفت ... سه ذیل را که نام بردیم پس از طبع تمام کتاب بچاپ خواهیم رساند».
محمد شرف الدین بالتقایا از مدرسین مدرسه ادبیات استنبول . اما باز جای افسوس است که طابعین این چاپ جدید فهرست های اعلام و نام مولفین را که فلوگل برای چاپ اول ترتیب داده حذف کرده و مثل این است که این کار را بیفایده شمرده اند... (مجله یادگار سال اول شماره 10 صص 72 - 75). نیز رجوع شود به کلمه حاج خلیفه و ریحانة الادب ج 3 ص 332.