حسین بن احمدبن حجاج یا احمدبن محمدبن جعفربن حجاج شیعی امامی کاتب بغدادی نیلی مکنی به ابوعبداللّه معروف به ابن الحجاج ، ادیبی است فاضل و شاعری ماهر و با سیدمرتضی و سید رضی معاصر و در عهد دیالمه از اکابر و از شعرای صمیمی اهل بیت رسالت (ص ) و اشعارش طبیعی و خالی از تصنع و کلفت بوده و گویند که ابن الحجاج و امروءالقیس در فن شاعری در یک درجه بوده و هر یک مخترع طریق خاصی بوده اند و ثالثی ندارند و ابن الحجاج در هجو اعداء دین هم اشعاری گفته ولکن غالب اشعارش در هزل و مطایبه بوده و در جد نیز اشعار بسیاری دارد. روزی بحسب دعوت بهمراهی جمعی مهمان رفته و احضار غذا در خانه میزبان قدری دیر شد، پس ابن الحجاج این دو شعر را انشاء نمود:
یا ذاهباً فی داره جائیا
من غیر معنی لاولا فائدة
قد جن اضیافک من جوعهم
فاقرء علیهم سورةالمائدة.
و قصیده فائیه او که هشت اندر هشت و به شصت و چهار بیت مشتمل و در مدح حضرت امیرالمومنین (ع ) سروده مشهور و از لطائف قصائد بوده و بعضی از ابیات آن را محض تبرک و تیمن زینت بخش اوراق می نماید:
یا صاحب القبة البیضا علی النجف
من زار قبرک و استشفی لدیک شفی
زوروا اباالحسن الهادی لعلکم
تحظون بالاجر والاقبال والزلف
اذا وصلت فاحرم قبل مدخله
ملبّیا واسع سعیاحوله وطف
حتی اذا طفت سبعا حول قبته
تامل الباب تلقا وجهه فقف
و قل سلام من اللّه السلام علی
اهل السلام و اهل العلم و الشرف
انی اتیتک یا مولای من بلدی
مستمسکا من حبال الحق بالطرف
راج بانک یا مولای تشفع لی
و تسقنی من رحیق شافی اللهف
لانک العروةالوثقی فمن علقت
بها یداه فلن یشقی و لم یخف
و انک الایةالکبری التی ظهرت
للعارفین بانواع من الطرف
وقصةالطائر المشوی عن انس
تخبر بما نصه المختار من شرف
لا قدس اللّه قوماً قال قائلهم
بخ بخ لک من فضل و من شرف
و بایعوک بخم ثم اکّدها
محمد بمقال منه غیر خفی
عاقوک و اطرحوا قول النبی و لم
یمنعهم قوله هذا قوله هذا اخی خلفی
هذا ولیّکم بعدی فمن علقت
به یداه فلن یخشی ولم یخف .
تا آنکه عنان قلم را به طرف ابن سکره محمدبن عبداللّه که منافرت مابین ایشان مثل منافرت جریر و فرزدقمعروف است معطوف داشته و گوید:
قل لابن سکرة ذی البخل و الخرف
عن ابن حجاج قولا غیر منحرف
یا ابن البغایا الزوانی العاهرات و من
سلقلقاتهم قد حضن من خلف
تا آنکه در آخر قصیده گوید:
بحب حیدرةالکرارمفتخری
به شرفت و هذا منتهی شرفی .
و یک مجلد از دیوان ابن الحجاج که حاوی قصائد دالیه و رائیه او است در موزه بریتانیا موجوداست و بعضی گوید دیوان ابن الحجاج حسین ده مجلد بوده و سیدرضی آن را منتخب کرده و «الحسن من شعر الحسین »نامیده و بدیعاسطرلابی هم آن دیوان را به یکصد و چهل و یک باب که هر بابی در یکی از فنون شعریه است مرتب نموده و آن را درةالتاج فی شعر ابن الحجاج نام کرده است و نسخه آن در پاریس است . باری از نوادر قضایا که در روضات الجنات از کتاب درالنضید سیدجلیل القدر زین الدین علی بن عبدالحمید نجفی حسین صاحب کتاب الانوارالمضیئة نقل کرده و دلیل غایت جلالت و تقرب ابن الحجاج نزد خانواده عصمت (ع ) میباشد آن که : پس از آنکه سلطان مسعودبن بویه دیلمی در نجف حصار صحن مقدس مرتضوی (ع ) را بنا نهاد و از تعمیرات قبه مبارکه فراغت یافت داخل حرم مبارک شد و با کمال ادب نشست و در آن حال ابن الحجاج در مقابلش دم در مبارک حرم ایستاد و شروع بخواندن همین قصیده فائیه کرد تا به هجویات بعضی ازمعاندین که در ضمن قصیده بوده رسید، پس سیدمرتضی که نیز حاضر بود در غلظت شد و از خواندن آنها در حضور مبارک حضرت امیرالمومنین (ع ) صریحاً نهی فرمود. ابن الحجاج نیز در همان جا قطع کلام نمود و شب آن حضرت رادر خواب دید که تسلیت خاطرش داد و فرمود دلتنگ مباش که سیدمرتضی را امر کردیم برای اعتذار بخانه تو آید و تو استقبالش مکن که او بتو وارد شود. تصادفاً همان شب سید نیز حضرت رسالت (ص ) و ائمه اطهار (ع ) را در خواب دید و سلام داد ولکن توجهی ندید و از این جهت افسرده شد و عرض نمود که ای موالی من ، من بنده و فرزند شما هستم بچه سبب سزاوار این عدم توجه شده ام ؟ فرمودند محض بجهت شکستن خاطر شاعر ما ابن الحجاج ، اینک بمنزلش برو و اعتذار نما و نزد ابن بویه اش ببر و خاطر ابن بویه را نیز از عنایتی که درباره وی داریم مستحضر گردان . پس سید از خواب بیدار شد و حسب الامر دردم برخاست و رفت و در حجره ابن الحجاج را زد. پس ابن الحجاج او را بخواند که یا سیدی همان کسی که ترا نزد من فرستاده مرا نیز امر کرده است که استقبالت نکنم . سید گفت بلی اطاعت امر ایشان واجب است . پس سید وارد شد و اعتذار نمود و او را پیش ابن بویه برده و قصه خوابی را که دیده بودند بدو نقل کردند و مشمول انعام وی گردیده و به امر او همان قصیده را از اول تا آخر فروخواند. باری ابن الحجاج روز سه شنبه بیست و هفتم جمادی الاًّخر سال 391 ه' . ق. در شهر نیل بین بغداد و کوفه وفات یافت و به وصیت خودش جنازه اش به بغداد نقل و در سمت پایین پای حضرت امام موسی بن جعفر (ع ) دفن وبر قبر او نوشتند: و کلبهم باسط ذراعیه بالوصید
و سیدرضی قصیده ای در مرثیه اش انشاء نموده است (از ریحانة الادب ج 3 ص 330 و ج 5 ص 303-304). و نیز رجوع شود به ابن حجاج ابوعبداللّه حسین بن احمدبن محمدبن جعفر در همین لغت نامه و کتاب روضات الجنات (ص 239) و هدیةالاحباب (ص 54) و تاریخ ابن خلکان (ج 1 ص 170) و معجم الادباء (ج 9 ص 206) و مجالس المومنین (ص 228).