لغت نامه دهخدا | تاج القراء

محمودبن حمزةبن نصر کرمانی نحوی . یاقوت در کتاب معجم الادبا آرد: ... وی یکی از علماء فقهاء و صاحب تصانیف و فضل است در دقت فهم و حسن استنباط اعجوبه بود. از وطن خویش بجایی نرفت و سفری نکرد. او در حدود سنه 500 میزیست و سپس در گذشت . او راست : «لباب التفسیر» و «الایجاز» در نحو که از ایضاح فارسی آن را مختصر کرده است و دیگر از تالیفات وی «نظامی » در علم نحو است که آنرا از «اللمع» ابن جنی مختصر کرده است دیگر «الافادة» در نحو، و نیز «العنوان » در همان علم ، و او درباره مواضع حرف اسم آرد:
فمعرفة و تانیث و نعت
و نون قبلها الف و جمع
و عجمة ثم ترکیب و عدل
و وزن الفعل و الاسباب تسع
(از معجم الادبا چ مارگلیوث ج 7 ص 146). در شدالازار صفحه 402 در ترجمه احوال شیخ ابوعبداللّه عمربن ابی النجیب الشیرازی آمده است : و له روایات عن مناوربن فرکوه الدیلمی و عن تاج القراء نصربن حمزة الکرمانی . علامه قزوینی در حاشیه همین صفحه آرد: مقصود بدون هیچ شک و شبهه به قرینه لقب «تاج القراء» و بقرینه نام پدرش «حمزه » و نسبت او «الکرمانی » ابوالقاسم محمودبن حمزةبن نصر الکرمانی معروف به تاج القراء است که مولف در اینجا در نام و نسب او خلط غریبی کرده است و نام جد او را بر خود او نهاده ولی در اوایل ترجمه که باز مجدداً نامی از او برده نام و نسب او را در آنجابکلی درست و بطبق واقع «الامام برهان الدین محمودبن حمزةبن نصرالکرمانی ذکر کرده است » بشرح احوال این شخص که از مشاهیر قراء عصر خود بوده در معجم الادباء یاقوت و طبقات القراء جزری و طبقات النحاة سیوطی مذکور است عین عبارت معجم الادباج 7 ص 146 از قرار ذیل است ... و سیوطی نیز در طبقات النحاة ص 387 عین همین فصل را باسم و رسم از همان مولف یعنی یاقوت نقل کرده است و جزری در طبقات القراء ج 3 ص 291 در ترجمه او گوید: «محمودبن حمزةبن نصر ابوالقاسم الکرمانی المعروف به تاج القرّاء مولف کتاب » «خط المصاحف » و کتاب «الهدایة فی شرح غایة ابن مهران » و کتاب «لباب التفسیر» و کتاب «البرهان فی معانی متشابه القرآن » امام کبیر محقق ثقه کبیر المحل لااعلم علی من قراء و لکن قراءعلیه ابوعبداللّه نصربن علی بن ابی مریم فیما احسب ، کان فی حدود الخمسمائه و توفی بعدها واللّه اعلم » - انتهی (حاشیه 9 صفحه 402 شدالازار چ قزوینی ). مولف شدالازار در ترجمه احوال ابن ابی مریم شیرازی آرد: ... روی کتاب التیسیر فی التفسیر عن مصنفه الامام برهان الدین محمودبن حمزةبن نصرالکرمانی ... شدالازار چ قزوینی ص 406). یاقوت در معجم الادباء در ترجمه احوال ابن ابی مریم آرد: ... و المرجوع الیها فی الامور الشرعیة و المشکلات الادبیة اخذ عن محمودبن حمزة الکرمانی ... (معجم الادبا چ مارگلیوث ج 7 ص 210). جزری در طبقات القرّا ج 2 ص 337 در ترجمه احوال ابن ابی مریم آرد: ... وقفت علی کتاب فی القراآت الثمان سماه الموضح تدل علی تمکنه فی الفن جعله باحرف مرموزة دالة علی اسماء الرواة و ذکر ناسخه انه استملاه من لفظه سنة اثنتین و ستین خمسمائة و قراء فیما احسب علی تاج القراء محمودبن حمزه ...». (شدالازار ص 407 ح 2). صاحب ترجمه ، معاصر ملک ایرانشاه بن ملک تورانشاه بن قاورد و از جمله علماء و دانشمندانی است که بر خلع ملک ایرانشاه اتفاق کردند و عوام را بر خروج بروی فتوی دادند. آقای بیانی در حاشیه صفحه 21 تاریخ افضل به نقل از تاریخ ابن شهاب (جامع التواریخ حسنی ) آرد: ... و قاضی بوالعلا و سلطان تاج القرّاء و دیگرفضلااتفاق نمودند که بر او [ ملک ایرانشاه ] غلبه عام کنند... رجوع به بغیة الوعاة فی طبقات النحاة سیوطی ص 387 و 403 و محمودبن حمزه ... شود.