متن
ترجمه آیتی
ترجمه شهیدی
ترجمه معادیخواه
تفسیر منهاج البرائه خویی
تفسیر ابن ابی الحدید
تفسیر ابن میثم
[ 242 ]
125 از سخنان آن حضرت عليه السّلام است . اين گفتار نيز درباره خوارج است :
أيضا للخوارج فَإِنْ أَبَيْتُمْ إِلاَّ أَنْ تَزْعُمُوا أَنِّي أَخْطَأْتُ وَ ضَلَلْتُ فَلِمَ تُضَلِّلُونَ عَامَّةَ أُمَّةِ ؟ مُحَمَّدٍ ص ؟
بِضَلاَلِي وَ تَأْخُذُونَهُمْ بِخَطَئِي وَ تُكَفِّرُونَهُمْ بِذُنُوبِي سُيُوفُكُمْ عَلَى عَوَاتِقِكُمْ تَضَعُونَهَا مَوَاضِعَ اَلْبُرْءِ وَ اَلسُّقْمِ وَ تَخْلِطُونَ مَنْ أَذْنَبَ بِمَنْ لَمْ يُذْنِبْ وَ قَدْ عَلِمْتُمْ أَنَّ ؟ رَسُولَ اَللَّهِ ص ؟ رَجَمَ اَلزَّانِيَ اَلْمُحْصَنَ ثُمَّ صَلَّى عَلَيْهِ ثُمَّ وَرَّثَهُ أَهْلَهُ وَ قَتَلَ اَلْقَاتِلَ وَ وَرَّثَ مِيرَاثَهُ أَهْلَهُ وَ قَطَعَ اَلسَّارِقَ وَ جَلَدَ اَلزَّانِيَ غَيْرَ اَلْمُحْصَنِ ثُمَّ قَسَمَ عَلَيْهِمَا مِنَ اَلْفَيْءِ وَ نَكَحَا اَلْمُسْلِمَاتِ فَأَخَذَهُمْ ؟ رَسُولُ اَللَّهِ ص ؟ بِذُنُوبِهِمْ وَ أَقَامَ حَقَّ اَللَّهِ فِيهِمْ وَ لَمْ يَمْنَعْهُمْ سَهْمَهُمْ مِنَ اَلْإِسْلاَمِ وَ لَمْ يُخْرِجْ أَسْمَاءَهُمْ مِنْ بَيْنِ أَهْلِهِ ثُمَّ أَنْتُمْ شِرَارُ اَلنَّاسِ وَ مَنْ رَمَى بِهِ اَلشَّيْطَانُ مَرَامِيَهُ وَ ضَرَبَ بِهِ تِيهَهُ وَ سَيَهْلِكُ فِيَّ صِنْفَانِ مُحِبٌّ مُفْرِطٌ يَذْهَبُ بِهِ اَلْحُبُّ إِلَى غَيْرِ اَلْحَقِّ وَ مُبْغِضٌ مُفْرِطٌ يَذْهَبُ بِهِ اَلْبُغْضُ إِلَى غَيْرِ اَلْحَقِّ وَ خَيْرُ اَلنَّاسِ فِيَّ حَالاً اَلنَّمَطُ اَلْأَوْسَطُ فَالْزَمُوهُ وَ اِلْزَمُوا اَلسَّوَادَ اَلْأَعْظَمَ فَإِنَّ يَدَ اَللَّهِ عَلَى اَلْجَمَاعَةِ وَ إِيَّاكُمْ وَ اَلْفُرْقَةَ فَإِنَّ اَلشَّاذَّ مِنَ اَلنَّاسِ لِلشَّيْطَانِ كَمَا أَنَّ اَلشَّاذَّ مِنَ اَلْغَنَمِ لِلذِّئْبِ أَلاَ مَنْ دَعَا إِلَى هَذَا اَلشِّعَارِ فَاقْتُلُوهُ وَ لَوْ كَانَ تَحْتَ عِمَامَتِي هَذِهِ وَ إِنَّمَا حُكِّمَ اَلْحَكَمَانِ لِيُحْيِيَا مَا أَحْيَا ؟ اَلْقُرْآنُ ؟ وَ يُمِيتَا مَا أَمَاتَ ؟ اَلْقُرْآنُ ؟ وَ إِحْيَاؤُهُ اَلاِجْتِمَاعُ عَلَيْهِ وَ إِمَاتَتُهُ اَلاِفْتِرَاقُ عَنْهُ فَإِنْ جَرَّنَا ؟ اَلْقُرْآنُ ؟ إِلَيْهِمُ اِتَّبَعْنَاهُمْ وَ إِنْ جَرَّهُمْ إِلَيْنَا اِتَّبَعُونَا فَلَمْ آتِ لاَ أَبَا لَكُمْ بُجْراً وَ لاَ خَتَلْتُكُمْ عَنْ أَمْرِكُمْ وَ لاَ لَبَّسْتُهُ عَلَيْكُمْ إِنَّمَا اِجْتَمَعَ رَأْيُ مَلَئِكُمْ عَلَى اِخْتِيَارِ رَجُلَيْنِ أَخَذْنَا عَلَيْهِمَا أَلاَّ يَتَعَدَّيَا ؟ اَلْقُرْآنَ ؟ فَتَاهَا عَنْهُ وَ تَرَكَا اَلْحَقَّ
[ 243 ]
وَ هُمَا يُبْصِرَانِهِ وَ كَانَ اَلْجَوْرُ هَوَاهُمَا فَمَضَيَا عَلَيْهِ وَ قَدْ سَبَقَ اِسْتِثْنَاؤُنَا عَلَيْهِمَا فِي اَلْحُكُومَةِ بِالْعَدْلِ وَ اَلصَّمْدِ لِلْحَقِّ سُوءَ رَأْيِهِمَا وَ جَوْرَ حُكْمِهِمَا بجر : شرّ و كار بزرگ صمد : آهنگ ختل : فريب « اگر مخالفت شما با من از اين است كه مىپنداريد من خطا كرده و گمراه شدهام ، چرا همگى امّت محمّد ( ص ) را به سبب گمراهى من گمراه مىشماريد ، و آنان را به خطاى من مؤاخذه مىكنيد ، و به گناه من كافر مىشماريد ، شمشيرهاى خود را بر دوش خود گرفته ، آن را بر درست و نادرست فرود مىآوريد ، و ميان گناهكار و بىگناه فرق نمىگذاريد ، شما مىدانيد كه پيامبر خدا ( ص ) مرد داراى همسر را كه زنا مىكرد سنگسار مىفرمود ، ولى بر جنازه او نماز مىگزارد ، همچنين قاتل را مىكشت و ارث او را به وارثانش مىداد ، و نيز دست دزد را مىبريد ، و زنا كار بىهمسر را تازيانه مىزد ، سپس سهم آنان را از غنائم مىداد ، و مىتوانستند با زنان مسلمان ازدواج كنند ، بنابراين پيامبر خدا ( ص ) گناهان آنان را كيفر مىداد و حدود الهى را درباره آنها اجرا مىكرد ، امّا آنان را از حقّ مسلمانى خود محروم نمىفرمود ، و نام آنان را از جرگه مسلمانان خارج نمىساخت .
آرى شما بدترين مردميد و كسانى هستيد كه شيطان شما را آلت اجراى مقاصد و نيرنگهاى خود ساخته ، و در وادى گمراهى و سرگردانى گرفتار كرده است .
بزودى دو دسته درباره من دچار هلاكت شوند ، دوستى كه زيادهروى كند و به خاطر دوستى من ، پا را از مرز حقّ فراتر بگذارد ، و دشمن كينهتوزى كه در راه دشمنى با من حقّ را ناديده انگارد ، درباره من بهترين احوال را كسانى دارند كه ميانهرو باشند ، و بايد به آنها بپيونديد ، و همراه جماعت طرفدار حقّ باشيد ، زيرا دست خدا با جماعت است . از جدايى و پراكندگى
[ 244 ]
بپرهيزيد ، زيرا انسان تنها ، طعمه شيطان است ، همچنان كه گوسپند دور افتاده ، شكار گرگ است . آگاه باشيد هر كس به اين شعار دعوت كند هر چند در زير اين دستار من باشد او را بكشيد .
همانا دو نفر به داورى برگزيده شدند تا آنچه را قرآن زنده داشته زنده كنند ، و آنچه را ميرانيده محكوم كرده بميرانند ، زنده كردن قرآن اين است كه بر حكم آن متّفق شوند و به مضمون آن عمل كنند ، و ميرانيدن آن دورى جستن و تن ندادن به حكم آن است ، پس اگر قرآن ما را به سوى آنها بكشاند از آنها پيروى مىكنيم ، و اگر آنان را به سوى ما بياورد بايد از ما پيروى كنند .
بنابراين اى ناكسان ، من شرّ و مصيبتى به راه نينداختهام ، و شما را در كار خود فريب نداده ، و امر را بر شما مشتبه نساختهام ، بلكه رأى جمعيّت شما بر اين شد كه اين دو نفر انتخاب شوند ، و ما هم از آنها تعهّد گرفتيم كه از حدود قرآن تجاوز نكنند ، ليكن آنها بيراهه رفتند و حقّ را با اين كه به آن بينا بودند رها كردند ، و چون هواخواه ظلم و ستم بودند همين را اختيار كردند ، در حالى كه ما پيش از اين شرط كرده بوديم كه داورى آنها مطابق عدل و با رعايت حقّ باشد ، ليكن رأى خلاف و داورى ظالمانه آنها ميان ما تفرقه انداخت . » اين خطبه مبتنى بر احتجاج امير المؤمنين على ( ع ) با خوارج است ، و ضمن آن شبهه آنها را كه بدان وسيله اصحاب حضرت را تكفير مىكردند ردّ فرموده است ،
شبهه خوارج اين بود كه مىگفتند شما با پذيرش حكميّت گمراه شدهايد و هر گمراهى كافر است و در نتيجه شما كافريد .
فرموده است : فإن أبيتم . . . تا وضللت .
اين جمله به منزله مقدمه قياس جدل ، و صغراى شبهه خوارج است كه امام ( ع ) در خطبههاى پيش آن را انكار ، و بيان فرموده كه او با پذيرش حكميّت دچار خطا و ضلالتى نشده است ، و در اين جا مانند اين است كه مىگويد : آن چنان كه شما مىپنداريد فرض شود من خطا كردهام .
[ 245 ]
فرموده است : فلم تضلّلون عامّة امّة محمّد ( ص ) بضلالي ،
اين استدلال است بر بطلان صغراى شبهه خوارج و عبارت : و تكفّرونهم بذنوبى . . . تا بمن لم يذنب استدلال است بر بطلان كبراى شبهه آنها ، و گويا چنين مىفرمايد كه : گيرم اين كه شما آنها را به سبب گمراهى من گمراه بدانيد چرا آنها را كافر مىشماريد [ 1 ] ،
و به اين انگيزه گناهكار و بىگناه را مىكشيد ؟
فرموده است : و قد علمتم . . . تا بين أهله .
اين سخنان را امام ( ع ) بر سبيل استشهاد بيان فرموده ، و رفتار پيامبر خدا ( ص ) را گواه آورده است كه آن حضرت حدود و احكام الهى را درباره گنهكاران اجرا مىكرد ، ليكن آنها را به سبب گناهشان كافر نمىشمرد ، و نام آنان را از زمره مسلمانان حذف نمىكرد ، اين استشهاد به منزله مستند بطلان عمل آنها ذكر شده است زناكارى را كه پيامبر خدا ( ص ) سنگسار كرده مرد داراى همسر بوده ، و ارتكاب اين گناه و اجراى حدّ درباره او مانع اين نشده كه همچنان بر مسلمانى باقى و احكام اسلام بر او جارى و بر جنازهاش نماز گزارده شود ، و ميراثش ميان كسانش تقسيم گردد . همچنين حال ديگر مسلمانان كه مرتكب معاصى كبيره شدهاند بر همين منوال است ، و ارتكاب كبائر ، مانع جريان احكام اسلام درباره آنها و صدق نام مسلمانى بر آنان نگرديده است ، هرگز چنين كسانى كافر خوانده نشدهاند . ضمير تثنيه در نكحا به واژههاى سارق و الزّاني باز مىگردد ، يعنى استحقاق دزد به بريدن دست و زناكار به خوردن تازيانه ، آنان را از گرفتن سهم خود از غنائم و ازدواج با زنان مسلمان محروم و ممنوع نكرده است ، ضميرهاى جمع در جملات فأخذهم اللّه بذنوبهم . . . تا بين اهله ، به هر يك از گنهكارانى كه
[ 1 ] از جمله اعتقادات فقه خوارج اين بود كه هر كس مرتكب خطا و گناهى شود كافر شده است ،
و امام ( ع ) با آنچه از پيامبر اكرم ( ص ) روايت كرده بر بطلان اعتقاد آنها اقامه حجّت فرموده است . شرح شيخ محمّد عبده بر نهج البلاغه . چاپ بيروت جلد دوّم صفحه 9 . ( مترجم ) .
[ 246 ]
ذكر شدهاند بازگشت مىكند ، و اين جملات بيان حال آنهاست ، ضمير فى أهله به اسلام برگشت دارد .
امام ( ع ) پس از بيان خطا و اشتباه خوارج ، به نكوهش آنان مىپردازد و آنها را آلت دست شيطان معرّفى مىكند ، زيرا وسوسههاى شيطان اساس و پايه خطاها و اشتباهات است . سپس در دنبال سخنان خود از هلاكت كسانى كه در دوستى يا دشمنى او راه افراط و زيادهروى را مىسپرند خبر مىدهد ، زيرا اينها از طريق حقّ و اعتدال خارج ، و به باطل و انحراف گرايش پيدا كردهاند ، چنان كه فرقه نصيريّه و دستههاى ديگرى از غلات در دوستى آن حضرت افراط كرده و او را خدا دانستهاند ، و گروهى در دشمنى او تا آن حدّ پيش رفتهاند كه او را به كفر منسوب داشتهاند ، مانند آنچه از خوارج درباره آن حضرت نقل شده است . امام ( ع ) بهترين مردم از نظر رابطه اعتقادى با او را كسانى مىداند كه در دوستى او نمط أوسط يا راه ميانه را برگزينند ، و اينها هستند كه اعتدال را در مورد آن بزرگوار رعايت كرده « أهل العدل » به شمار مىآيند ، نمط اوسط به جمعيّتى اطلاق مىشود كه نظريّه واحدى داشته باشند ، و در حديث آمده است كه « خير هذه الامّة النّمط الأوسط يلحق بهم التّالي و يرجع إليهم الغالي » يعنى : بهترين اين امّت نمط اوسط است ،
بايد عقب مانده به آنها بپيوندد و تندرو به سوى آنها بازگردد ، مراد از تالى آن مقصّرى است كه كوتاهى كرده و در طرف تفريط قرار گرفته ، و غالى كسى است كه به سوى افراط و زيادهروى پيش رفته است ، امام ( ع ) دستور داده است كه بايد به نمط اوسط يا دسته ميانهرو ملحق شد و ملازم راه سواد اعظم يعنى اكثريّت مسلمانان كه بر يك رأى اتّفاق دارند بود ، و براى برانگيختن رغبت مردم در پيوستن به اكثريّت فرموده است : يد اللّه على الجماعة يعنى : دست قدرت خداوند نگهبان جماعت است ، واژه يد بطور مجاز براى قدرت و حراست خداوند از جماعت به كار رفته است . زيرا اكثريّت در برابر دشمن ، نيرومندتر و انعطاف ناپذيرتر است ، و به سبب وجود آراى زياد و اتّفاق و هماهنگى آنها ،
[ 247 ]
مصونيّت آنها از خطا و اشتباه بيشتر است ، و به سبب كثرت افراد و تنوّع و اختلاف آرا ، درباره امرى كه خير و مصلحتى در آن نيست ، اتّفاق رأى كمتر است ،
همچنين براى احتراز از تفرقه و كناره گيرى از جماعت پرهيز داده و فرموده است :
كسى كه از مردم دورى گزيده ، رأى جداگانه و مستبدّانهاش را در اختيار شيطان قرار داده ، و به سبب جدايى از ديگران خود را در دسترس او گذاشته است ، و چنين كسى را به گوسپندى كه از گله به دور افتاده باشد تشبيه فرموده است ، وجه مشابهت اين است كه كنارهگيرى از جمعيّت و تنهايى ، او را در معرض اغواى شيطان و در محلّ هلاكت و نابودى قرار داده است ، همچنان كه گوسپندى كه از گله جدا شده و تنها مانده در معرض هجوم گرگ و نابودى است ، سپس امام ( ع ) دستور مىدهد كه هر كس به اين شعار دعوت كند او را به قتل برسانيد ، و مراد از اين شعار ، دورى جستن از جماعت و بر رأى خود بودن و خودكامه زيستن است .
فرموده است : و لو كان تحت عما متي هذه :
اين عبارت براى مبالغه در بيان مقصود است ، و اشاره است به اين كه اگر دعوت كننده تا اين حدّ به من نزديك و مورد عنايت و توجّه من باشد ، و گفته شده يعنى : اگر چه دعوت كننده من باشم .
فرموده است : و إنّما حكّم الحكمان .
اين جمله در بيان اين مطلب است كه چرا حكميّت پذيرفته شده است ،
واژههاى إحياء ( زنده گردانيدن ) و إماته ( ميرانيدن ) بر سبيل مجاز به داوران اين حكميّت نسبت داده شده ، بدين مناسبت كه اگر اين داوران بر قرآن اتّفاق ،
و مطابق آن عمل كنند مانند اين است كه حياتبخشى كرده و منافع و فوايد احكام آن را زنده ساختهاند و اگر اين وظايف را ترك كنند ، و از حكم قرآن روى گردانند ، مانند كسى كه به زندگى چيزى پايان داده باشد ، منافع و فوايد قرآن را از ميان بردهاند .
فرموده است : فلم آت لا أبا لكم بجرا . . . تا آخر .
[ 248 ]
پس از آن كه امام ( ع ) دليل و عذر خود را در پذيرش حكميّت ، براى آنان توضيح داده تذكّر مىدهد كه او در اين كار شرّى را نخواسته ، و خدعه و فريبى را به كار نبرده ، و امر را بر آنان مشتبه نساخته ، و بدون جلب نظر و موافقت آنان به اين امر اقدام نكرده است ، بلكه اتّخاذ اين تصميم در نتيجه اين بوده كه رأى قوم بر اين قرار گرفته بود كه دو نفر به داورى برگزيده شوند و تعهّداتى از آنها گرفته شد كه در پيمان نامه متاركه جنگ قيد شده است .
اين كه امام ( ع ) اختيار دو نفر داور را تنها به قوم نسبت داده ، و اخذ تعهّد از آنان را در لزوم پيروى از كتاب خدا ، به خود و جمعيّت هر دو ، منسوب گردانيده هشدارى است بر اين كه اخذ اين تعهّد از داوران از جانب خود آن بزرگوار ، يا با مشاركت او و جمعيّت صورت گرفته ، ليكن مسأله انتخاب آنها به حكميّت بنابر رأى و پافشارى قوم بوده است ، زيرا نقل شده است كه آن حضرت با نصب ابو موسى به نمايندگى از جانب او ، رضايت نداشت ، ليكن به اين امر مجبور گرديد ، و نظر و تمايل آن بزرگوار اين بود كه ابن عبّاس به نمايندگى برگزيده شود .
بارى خلاصه سخن اين است كه : ما به حكميّت رضايت داديم به شرط اين كه به كتاب خدا عمل كنند ، بديهى است اگر شرط به عمل نيايد ، مشروط در حكم معدوم است ، و با توجّه به اين كه ما از آنها تعهد گرفته بوديم كه بدانديشى نكنند و رأى شخصى خود را در اين كار دخالت ندهند چون عمدا با شرايط مخالفت كردهاند ، ردّ حكم و مخالفت با رأى آنها واجب است ، عبارت سوء رأيهما بنا به اين كه مفعول به فعل سبق مىباشد منصوب است . توفيق و دور ماندن از لغزش با خداست .