متن
ترجمه آیتی
ترجمه شهیدی
ترجمه معادیخواه
تفسیر منهاج البرائه خویی
تفسیر ابن ابی الحدید
تفسیر ابن میثم
[ 559 ]
7 از خطبههاى آن حضرت است
اِتَّخَذُوا اَلشَّيْطَانَ لِأَمْرِهِمْ مِلاَكاً وَ اِتَّخَذَهُمْ لَهُ أَشْرَاكاً فَبَاضَ وَ فَرَّخَ فِي صُدُورِهِمْ وَ دَبَّ وَ دَرَجَ فِي حُجُورِهِمْ فَنَظَرَ بِأَعْيُنِهِمْ وَ نَطَقَ بِأَلْسِنَتِهِمْ فَرَكِبَ بِهِمُ اَلزَّلَلَ وَ زَيَّنَ لَهُمُ اَلْخَطَلَ فِعْلَ مَنْ قَدْ شَرِكَهُ اَلشَّيْطَانُ فِي سُلْطَانِهِ وَ نَطَقَ بِالْبَاطِلِ عَلَى لِسَانِهِ ملاك الامر : چيزى كه شئ به آن استوار مىشود ، مانند اين كه مىگويند القلب ملاك الجسد ، دل ملاك تن است .
اشراك : ممكن است جمع شريك باشد مثل شريف و اشراف و ممكن است جمع شرك باشد كه به معناى ريسمان صيد است ، مانند حبل و احبال .
دبيب : رفتن آهسته .
درج : راه رفتن تندتر از دبيب .
خطل : گفتار فاسد .
شركه : شركت كرد با او « شيطان را براى خود الگو قرار دادند و شيطان آنها را شريك خود قرار داد و در سينه آنها جا و مكان گرفت و با ملايمت با آنها آميزش كرد و با چشم آنها نگريست و با زبان آنها صحبت كرد و به وسيله آنها بر لغزشها مسلّط و سوار شد و زشتترين خطاها را در نظر آنها زيبا جلوه داد . فعل آنها مانند فعل كسى است كه شيطان در قدرت او شريك شده باشد و با زبان او باطل را بر زبان آورد » .
[ 560 ]
اين بخش از كلام امام ( ع ) براى بيان تنفّر است و آن نكوهش كسانى است كه از روى دشمنى از حق كنارهگيرى و با آن حضرت مخالفت كردند . در آغاز اشاره به اين واقعيت دارد كه نفس آنها به حدّى مطيع شيطان شده است كه شيطان را همه كاره امور خود كردهاند و زندگى خود را با دستور شيطان مىچرخانند و عقل خود را از كار انداخته و دوستان شيطان شدهاند ، همچنان كه خداوند متعال فرموده است : « اِنّا جَعَلْنَا الشَّياطينَ اَوْلياءَ لِلَّذينَ لا يُؤمِنُونَ » [ 1 ] پس از آن كه امام ( ع ) آنان را فرمانبردار شيطان معرفى مىكند به بعضى از امورى كه شيطان در آن دخالت مىكند اشاره مىفرمايد كه شيطان آنها را شريك خود مىگرداند و وقتى شيطان بر كارهاى آنها مسلّط شود و نظام امر آنها را به دست گيرد به دلخواه خود ، آنها را به هر طرف كه بخواهد مىكشاند . به كار بردن كلمه « اشراك » در اين مورد به شرط اين كه جمع « شرك » ( دام صيد ) باشد استعاره زيبايى است ، چون فايده دام شكارى است كه صياد قصد صيد او را كرده است و آن گروه به اين لحاظ كه تحت تسلّط شيطان قرار دارند و به دستورات او عمل مىكنند اسباب وسيلهاى هستند كه شيطان توسط آنها مردم ديگر را به مخالفت با امام وقت و خليفه خدا در زمين برمىانگيزد . آنها شباهت به دامى دارند كه شيطان به وسيله اموال و زبان آنها فريب داده به باطل مىكشاند و مردم پيرو شيطان همچون ابزارى براى باطل در دست شيطانند و با زبان آنها مردم را به باطل دعوت مىكند ، به همين سبب امام ( ع ) كلمه اشراك را براى پيروان شيطان استعاره آورده است .
و اگر « اشراك » را به معناى شريك بگيريم مفهوم آن روشن است و نيازى به توضيح ندارد . پس از توضيح فوق ، امام ( ع ) همراهى شيطان با پيروان گمراهش را به پرندهاى تشبيه كرده است كه در لانه خود جا گرفته ، تخم مىگذارد و سپس
[ 1 ] سوره اعراف ( 7 ) : آيه ( 27 ) : ما شياطين را دوستدار آنان كه ايمان نمىآورند قرار داديم .
[ 561 ]
جوجه مىكند ، و جاگزينى شيطان در سينه آنها و همراهى تنگاتنگ آنها با شيطان را به پرنده و لانه گرفتن و تخمگذارى و جوجهدار شدنش تشبيه كرده است ،
همچنين تربيت و نموّ شيطان در دامن آنها كنايه و استعاره است براى تربيت آنها با باطل و همراهى ابليس با آنها و جدا نشدنش از آنان ، به نحوى كه كودك در دامن پدر و مادر تربيت يافته و رشد مىكند . امام ( ع ) در دو جمله اوّل سجع مطرّف را رعايت كرده و در دو جمله بعدى سجع متوازى را .
فرموده است : فنظر باعينهم و نطق بالسنتهم
جمله فوق امام ( ع ) به اين معنى است كه مخالفان حضرت اختيار امورشان را به شيطان واگذاشتند و عقل خود را به كار نگرفتند ، مگر به متابعت از شيطان و مشاركت او . قوله فركب بهم الزلل و زيّن لهم الخطل اشاره به نتيجه پيروى از شيطان است كه به وسيله آنها به مقاصدش مىرسد ، آنها را در كارهايشان از دستورات خدا بيرون مىآورد و گفتار آنها را از فرمان خدا خارج مىكند كه مقصد از « تزيّن لهم الخطل » همين است ، بدين سبب شيطان به وسيله آنها بر كار انحراف مسلّط شده و امور فاسد و زشت را در نظر آنها مىآرايد و ثمره پيروى از شيطان اين است كه شيطان به وسيله آنها به اميال خود دست مىيابد و آن عبارت است از افتادن به لغزشها و خطاها در افعال ، و مجذوب شدن به گفتار زشت در اقوال .
فرموده است : فعل من قد شرّكه الشّيطان فى سلطانه و نطق بالباطل على لسانه
جمله بالا اشاره به اين است كه افعال و اقوالى كه از آنها بر خلاف دستورات خدا صادر مىشود به خاطر اين است كه به پيروى از شيطان و مشاركت او صادر مىشود .
ضمير سلطانه ، به كسى برمىگردد كه شيطان را در اراده و اختيارى كه خدا در اعمالش به او داده شريك كرده است .
[ 562 ]
كلمه « فعل » به عنوان مصدر ، منصوب است يا ممكن است مفعول فعل مقدّر فعلوا باشد ، يا مفعول « اتّخذوا » در جمله ما قبل ، كه در اين صورت « فعل » در معنى با « اتّخذوا » موافق است نه در لفظ . در اين دو جمله آخر رعايت سجع مطرّف شده است . خدا به حقّ داناتر است .