متن
ترجمه آیتی
ترجمه شهیدی
ترجمه معادیخواه
تفسیر منهاج البرائه خویی
تفسیر ابن ابی الحدید
تفسیر ابن میثم
[ 536 ]
4 از خطبههاى آن حضرت
بِنَا اِهْتَدَيْتُمْ فِي اَلظَّلْمَاءِ وَ تَسَنَّمْتُمُ اَلْعَلْيَاءَ وَ بِنَا اِنْفَجَرْتُمْ عَنِ السِّرَارِ وُقِرَ سَمْعٌ لَمْ يَفْقَهِ اَلْوَاعِيَةَ وَ كَيْفَ يُرَاعِي اَلنَّبْأَةَ مَنْ أَصَمَّتْهُ اَلصَّيْحَةُ رُبِطَ جَنَانٌ لَمْ يُفَارِقْهُ اَلْخَفَقَانُ مَا زِلْتُ أَنْتَظِرُ بِكُمْ عَوَاقِبَ اَلْغَدْرِ وَ أَتَوَسَّمُكُمْ بِحِلْيَةِ اَلْمُغْتَرِّينَ حَتَّى سَتَرَنِي عَنْكُمْ جِلْبَابُ اَلدِّينِ وَ بَصَّرَنِيكُمْ صِدْقُ اَلنِّيَّةِ أَقَمْتُ لَكُمْ عَلَى سَنَنِ اَلْحَقِّ فِي جَوَادِّ اَلْمَضَلَّةِ حَيْثُ تَلْتَقُونَ وَ لاَ دَلِيلَ وَ تَحْتَفِرُونَ وَ لاَ تُمِيهُونَ اَلْيَوْمَ أُنْطِقُ لَكُمُ اَلْعَجْمَاءَ ذَاتَ اَلْبَيَانِ عَزَبَ رَأْيُ اِمْرِئٍ تَخَلَّفَ عَنِّي مَا شَكَكْتُ فِي اَلْحَقِّ مُذْ أُرِيتُهُ لَمْ يُوجِسْ ؟ مُوسَى ؟ ع خِيفَةً عَلَى نَفْسِهِ بَلْ أَشْفَقَ مِنْ غَلَبَةِ اَلْجُهَّالِ وَ دُوَلِ اَلضَّلاَلِ اَلْيَوْمَ تَوَاقَفْنَا عَلَى سَبِيلِ اَلْحَقِّ وَ اَلْبَاطِلِ مَنْ وَثِقَ بِمَاءٍ لَمْ يَظْمَأْ تسنّمتم : بر كوهان شتر سوار شويد السّرار : يكى ، دو شب آخر ماه كه ماه پنهان است وقر : سنگينى در گوش فقهت الامر : آن را فهميدم واعية : فرياد زننده نبأ : صداى آهسته سمه : علامت سنن الحق : راه و روش حق ماهت البئر : آب چاه در آمد غرب : پنهان شد اوجس : ترسيد و عقب نشينى كرد ظمأ : تشنگى
[ 537 ]
« به وسيله ما از ظلمتهاى كفر و ضلالت به نور حق هدايت شديد و بر كوهان بلند يقين سوار شديد و به وسيله ما از تاريكيهاى جهل و گمنامى بيرون آمديد . كر باد گوشى كه حق را شنيد و پند نگرفت ، چگونه صداى خفيف را مىشنود كسى كه از شنيدن صداى بلند خوددارى كرده است [ منظور از صداى بلند دعوت پيامبر ( ص ) و منظور از صداى خفيف دعوت امام ( ع ) است ] ، دلى كه از خوف خدا نلرزد بىتپش باد ، من هميشه منتظر عواقب حيلهگرى شما ( طلحه و زبير ) بودم ، به فراست دريافته بودم كه شما به لباس فريب خوردگان در آمديد ، دين دارى من موجب شد كه شما مرا به درستى نشناسيد و روشن ضميرى من باطن شما را برايم آشكار ساخت . من شما را به راه حق راهنمايى كردم وقتى كه در جادّه گمراهى اجتماع كرده بوديد و راهنمايى نداشتيد ، چاه مىكنديد ولى آب به دست نمىآورديد . امروز چنان حقانيت خود را اثبات مىكنم كه حيوانات بىزبان هم آن را فهميده و به آن اعتراف كنند . دور باد از من انديشه كسى كه از من تخلّف كند زيرا از زمانى كه حق را شنيدهام هرگز در آن شك نكردهام ، ترس موسى ( ع ) هرگز براى خود نبود بلكه از آن مىترسيد كه نادانان پيروز شوند . و قدرت به دست گمراهان بيفتد . امروز ما بر سر دو راهى حق و باطل رسيدهايم هر كس به آب اعتماد كند تشنه نمىشود » . نقل كردهاند كه اين خطبه را امام ( ع ) پس از قتل طلحه و زبير ايراد فرموده است .
بايد دانست كه اين خطبه از فصيحترين سخنان امام ( ع ) است و بسيارى از مقاصد پندآموزى كه جان انسان را صفا مىبخشد در بر دارد ، با اين كه در نهايت اختصار بيان شده است . از فصاحت عجيب و بلاغت شگفتآور اين خطبه اين است كه هر جملهاى به تنهايى معنايى مفيد و مستقلى دارد و در عين حال چنان كه بيان خواهيم كرد داراى نظم و تركيب زيبايى است .
[ 538 ]
فرموده است : بنا اهتديتم فى الظّلماء
منظور از ضمير « بنا » آل رسول ( ص ) است و خطاب امام ( ع ) به حاضران در آن زمان از مخالفان قريش و طلحه و زبير است ، ولى درباره ديگران هم صدق مىكند و مقصود اين است كه ما وسيله هدايت شما شديم به سوى انوار دين و آنچه خدا از كتاب و حكمت براى هدايت مردم نازل كرده و دلايلى كه حق و باطل را از هم جدا مىسازد ، در حالى كه شما در تاريكيهاى نادانى قرار داشتيد و اين هدايت دعوت به خدا و آمرزش مردم براى رسيدن به پيشگاه خداست .
فرموده است : تسنّمتم العلياء
به وسيله اين هدايت و شرافت اسلام ، ارزش شما بالا رفت و نامتان عظمت يافت .
چون امام ( ع ) صفت سنام را با عنايت به ناقه براى عليا استعاره آورده با ذكر « تسنّم » آن را استعاره ترشيحيه كرده است . « تسنّم » عبارت از سوار شدن بر كوهان و كنايه از بلندى شأن مردم است .
فرموده است : و بنا انفجرتم عن السّرار
چون قريش در جاهليّت در تاريكى جهل و گمنامى مىزيستهاند ،
امام ( ع ) لفظ سرار را براى كيفيّت زندگى آنها استعاره آورده است و لفظ انفجار را براى بيرون آمدن آنها از تاريكى جهل به روشنايى اسلام و شهرتشان در ميان مردم جهان به صورت استعاره بيان فرموده است و به اين دليل است كه آنان را در روشنايى و شهرت به سپيده دم كه از دل تاريكى طلوع مىكند ، تشبيه كرده است .
فرموده است : وقر سمع لم يفقه الواعية
پس از بيان فضيلت آل محمد ( ص ) امام ( ع ) براى گوشى كه كلام رهبر را نمىشنود و او را سبب هدايت خود نمىداند و از شنيدن مقاصد كتب الهى و
[ 539 ]
سخنان انبيا و دعوت كنندگان به خدا بهره نمىبرد نفرين كرده و مىفرمايد شايسته چنين گوشى اين است كه كر باشد ، زيرا فايدهاى كه از گوش منظور است اين است كه مقصود حكمتهاى الهى را دريابد و نفس را در جهتى كه سبب كمالش مىشود هدايت و او را براى رسيدن به كمال و به پيشگاه حق متعال يارى كند .
وقتى كه نفس از تحصيل امور مفيد به وسيله شنيدن ، روى گردان باشد چه بسا امورى را دريافت كند كه منجر به بديها شود و او را به پستى بكشاند ، در اين صورت همان به كه چنين گوشى كر باشد .
كسانى كه فعل « وقر » را مجهول قرائت كردهاند ، مقصودشان اين است كه خداوند چنين گوشى را كر كند و چنين كلامى به عنوان تمثيل به هنگام توبيخ و سرزنش مردم كه از اوامر و دستورات خدا اعراض كردهاند آورده مىشود .
كلمه « واعية » كنايه از نفس خود حضرت است ، زيرا آن حضرت با صداى بلند و موعظه حسنه آنها را تبليغ كرد و به الفت و محبّت برانگيخت كه وحدت مسلمين را بر هم نزنند ، ولى آنها نپذيرفتند . دليل ارتباط جمله : وقر سمع لم يفقه الواعية ، با جملات قبل اين است : امام ( ع ) در آغاز اشاره به فضيلت خود بر آنان فرمود و اين كه آن حضرت كسى است كه فضيلت و شرف از ناحيه او كسب مىشود . با اين حال آنها از امام ( ع ) كنارهگيرى كرده از فرمان و اطاعت او با تكبّر سر باز زدند و همين مخالفت آنها موجب شد كه امام ( ع ) آنها را نفرين كند كه چگونه دلايل پيروى از حضرتش را در نيافتند بعد از آن كه همه را شنيده بودند . و اين مانند مثلى است كه گفتهاند : يكى از علما به شاگردش كه رقيب او شده و مدّعى بود كه فضيلتش همچون استاد است گفت : توبه وسيله من از نادانى بيرون آمدى و منزلتت در ميان مردم زياد شد و من سبب بزرگوارى تو شدم حال بر من تكبّر مىكنى ؟ گوشت كر باد چرا سخن مرا نشنيدى و قبول نكردى ؟
فرموده است : كيف يراعى النّبأ من اصمّته الصّيحة
[ 540 ]
امام ( ع ) لفظ « نبأة » را براى فراخوانى و صدا زدن آنان به راه حق استعاره آورده است و نيز لفظ « صيحه » را براى خطاب خدا و رسولش به مردم استعاره بكار برده است . « نبأه » كه عبارت از صداى آهسته است كنايه از ضعف دعوت آن حضرت نسبت به نيرومندى دعوت خدا و رسول مىباشد . توضيح آن كه صداى خفى در برابر صداى بلند شنيده نمىشود ، زيرا ويژگى حواس اين است كه با وجود صداى بلند ، صداى ضعيف را نشنود ، چون شخص متوجّه صداى بلند مىشود و از شنيدن صداى خفيف غافل مىماند و كلام امام ( ع ) در جذب مردم و مورد قبول واقع شدن ضعيفتر از كلام خدا و رسول است .
كلام خدا و رسول صداى بلندترى براى مردم در دعوت به حق ايجاد مىكند و كلام امام ( ع ) نسبت به آنها ، صوت خفيفترى به وجود مىآورد .
نسبت دادن كرى ( اصمام ) به صيحه استعاره ترشيحى است و كنايه است از رسايى كلام مكرّر خدا به گوش مردم به حدّى كه شنوايى آنها را از كار انداخته و چيزى را نمىشنوند ، بويژه ، صداى ضعيف را چنان كه هر كس را صيحه كر نموده است صداى خفيف را نمىشنود . اين سخن امام ( ع ) براى رفع تكليف خودش مىباشد زيرا پند آن حضرت براى آنها ثمربخش نيست و همين نشنيدن پند و معذوريّت آن حضرت در عدم تكليف در هدايت آنها ، مذمّت و سرزنش آنهاست . دليل ارتباط اين سخن امام با جمله قبل كه به اين مفهوم بود : گوشتان كر باد چگونه سخن مرا نمىپذيريد ، اين است كه امام ( ع ) در جهت ملامت آنها به خاطر نپذيرفتن سخنش فرموده : چگونه سخن مرا بشنوند كسانى كه سخن خدا و رسول را با آن كه بارها به گوششان خورده بود و اعتقاد فراوانى به آن داشتند نپذيرفتند ، و چگونه گوششان توانايى شنيدن كلام مرا داشته باشد با آن كه نداى خداوند متعال گوش آنها را كر كرده است :
فرموده است : ربط جنان لم يفارقه الخفقان
[ 541 ]
« خفقان » نيايشى است براى دلهاى خائف و ترسناك ، آنها كه هميشه از خشيت خدا هراسناكنند و چون دورى از عذاب خدا را اميدوارند داراى آرامش و اطمينان و ثبات قدم مىباشند و پرهيزگارى سبب آرامش و اطمينان دل مىشود .
بعضى « ربط » را مجهول خواندهاند كه نتيجه چنين مىشود : « خداوند قلبهاى خائف از خود را سكون و آرامش مىبخشد و آنها را در درجه خائفان قرار مىدهد . مفهوم كلام امام ( ع ) اين است كه خائفان از حق ، مواظب امور نهى شده هستند و به طاعت خدا مىپردازند .
ارتباط اين كلام امام ( ع ) كه مفهوم ستايش دارد با جمله ما قبل كه معناى نكوهش داشت اين است كه بيان بزرگوارى و فضيلت داشتن در زمينه توبيخ به اين منظور است كه توبيخ شدگان ، راه صاحبان فضيلت را بروند و صفات آنها را داشته باشند و اين رويّه بزرگترين روش و زيباترين نتيجهگيرى براى همگون ساختن مردم با اهل فضيلت است . گويا امام ( ع ) مىفرمايد : چگونه به سخن من توجّه كند آن كه به سخن خدا و رسول توجّه نكرده است ؟ خدا به خائفان خبر بدهد ، آنها كه اوامر خدا را رعايت مىكنند و از عذاب خدا مىترسند . چه ضررى دارد براى شما اگر به خائفان تشبّه پيدا كنيد و به حق بازگرديد و همانند پيكرى واحد به حق قيام كنيد .
فرموده است : ما زلت انتظر بكم عواقب الغدر و اتوسّمكم بحلية المغترّين
كلام امام ( ع ) اشاره به اين است كه عاقبت كار مخالفان را يا از بدان سبب كه پيامبر ( ص ) به آن حضرت اطلاع داده بود كه پس از بيعت حيلهگرى و پيمان شكنى خواهند كرد ، و يا از احوال آنها به فراست دريافته بود كه چنين خواهد شد ، پيشبينى مىكرد ، و به همين حقيقت اشاره كرده است كه فرموده : شما را در زىّ فريب خوردگان مىبينم ، زيرا آن حضرت فهميده بود كه آنها اهل فريب و باطلند و اين كه با كمترين شبهه باطل را مىپذيرند از صفاتشان پيدا بود ، و اين
[ 542 ]
آگاهى حضرت موجب علم آن حضرت به فريبكارى و بيعت شكنى آنها بود و به همين دليل منتظر اين پيشامد از ناحيه آنها بود .
فرموده است : سترنى عنكم جلباب الدّين
اين كلام امام ( ع ) به منزله تهديدى است براى مخالفان و جنگ با آنها كه با امام مخالف بودند . معناى كلام امام ( ع ) اين است كه : بين من و شما دين حايل و مانع شده است و مرا از چشمان بصيرت شما پوشيده داشته است تا مرا بدرستى بشناسيد ، زيرا من به شما سخت نگرفتم و درباره شما شدّت نشان ندادم و شيوههايى كه شما را به راه بياورد و از باطل باز دارد به كار نبردم و جز رفق و مدارا و مهربانى و گذشتن از جرايم كه دين بر آنها موفّقم ساخته رفتارى نداشتهام در نتيجه دين پردهاى است كه ميان آنها و شناختن امام حايل شده است ، پس امام ( ع ) لفظ « جلباب » را براى آن پرده استعاره آورده است .
بعضى جمله : سترنى عنكم راستركم عنّى روايت كردهاند ، مطابق اين روايت معنى كلام امام ( ع ) اين است كه : اسلام مجاز نمىداند كه خون شما را بريزم و فراريان از ميدان جنگ را تعقيب كنم و مجروح شما را بكشم و . . . يعنى آنچه كه در حق كفّار جايز است بر شما روا دارم .
فرموده است : بصّرنيكم صدق النّيّة
مقصود امام ( ع ) از « صدق نيّت » خالص بودن امام ( ع ) براى خداى تعالى و روشن بودن آيينه نفس آن بزرگوار است و به همين دليل چشم بصيرت آن حضرت روشن است و عاقبت كار آنها را كه به كجا منتهى مىشود مىداند ،
چنان كه پيامبر ( ص ) در اين باره فرموده است : « مؤمن به نور خدا نظر مىكند » [ 1 ] .
[ 1 ] قال ( ص ) : المؤمن ينظر بنور اللّه .
[ 543 ]
فرموده است : اقمت لكم على سنن الحقّ فى جوادّ المضلّة
اين كلام امام ( ع ) آنها را آگاهى مىدهد كه پيروى كردن از امام ( ع ) و لزوم بازگشت به جلوههاى نورانى او در پيمودن راه خدا واجب است و به آنها اعلام مىدارد كه راه حق را بگيرند تا آنها را از جادههايى كه قدمها را لغزانده و به انحراف مىكشاند باز دارد . براى توضيح بيشتر كلام امام ( ع ) مثل مشهورى كه از رسول خدا ( ص ) رسيده است بيان مىكنيم ( شارح ) : روايت شده كه پيامبر ( ص ) فرمود : « خداوند مسير زندگى را به راه مستقيمى تشبيه كرده است كه بر دو طرف آن ديوارى وجود دارد كه داراى درهايى باز است و بر هر درى پردهاى آويخته و بر ابتداى راه ندا دهندهاى ايستاده و مىگويد : به راه در آييد و منحرف نشويد . » آنگاه پيغمبر ( ص ) فرموده است منظور از صراط اسلام است و پردههاى آويخته حدود الهى است و درهاى گشوده ، محرّمات خداست و آن ندا دهنده قرآن است .
چون امام ( ع ) بر اسرار كتاب آگاه بوده و جامع علم و حكمت الهى و آگاه بر اصول و فروع دين مىباشد پس ناطق به كتاب خدا و دعوت كننده به راه حق است ، و همان كسى است كه بر ابتداى راه خدا ايستاده است و چون راه خدا و صراط مستقيم در نهايت وضوح و روشنى بوده است و حدود الهى و مقدّمات آن را مىدانسته مانع لغزيدن اشخاص در راههاى انحرافى و بر طرف كننده شكّها و شبهاتى است كه براى انسانها پيش مىآيد . و به لحاظ همين نيروى مدبّرى كه براى اداره جهانيان داشت ، او تنها كسى است كه بعد از رسول خدا ( ص ) بر درهاى بازى كه جايگاه هلاكت است و بر درهاى جهنّم و راههاى گمراهى ايستاده است و روندگان اين راهها را به حدود خدا باز مىآورد و نواهى خدا و عظمت عذاب او را يادآورى مىكند و پيشواى فكرى راهروان راه حق مىشود و آن وقتى است كه امام ( ع ) متوجّه مىشود ذهن گمراهان در تاريكى جهل فرو رفته و جز آن حضرت ، راهنمايى نمىبينند و با كوشش و جستجو آب زندگى را از
[ 544 ]
سرزمين دلها مىطلبند ولى آن را جز نزد آن حضرت نمىيابند . در اين صورت ،
« احتفار » را براى جستجو در جايى كه گمان وجود علم هست ، و لفظ « ماء » را براى علم استعاره آورده است ، چنان كه قبلاً نيز چنين فرموده بود .
فرموده است : اليوم انطق لكم العجماء ذات البيان
امام ( ع ) جمله : عجماء ذات البيان ، را كنايه آورده است از عبرتهاى آشكار و پيشامدهايى كه بر افراد گنهكار و متمرّد از فرمان پروردگار وارد مىشد و نيز كنايه است از روشن بودن برترى فضل امام نسبت به آنها كه شايسته بود از آن وضع عبرت بگيرند و به مقتضاى فرمان خداوند كه آنها را به پيروى از فرمان امام ( ع ) وا مىداشت عمل كنند ، زيرا همه اين احوال امورى بودند كه زبان نداشتند و به همين دليل امام ( ع ) آنها را به حيوان گنگ تشبيه كرده است و براى آنها لفظ « عجماء » را استعاره آورده است و سپس آن را به « ذات البيان » توصيف فرموده زيرا زبان حال به آنچه امام ( ع ) مىگفت خبر مىداد و به وجوب پيروى از آن حضرت سخن مىگفت و شهادت مىداد و همين زبان حال راهنمايى و هدايتى بود بر آنچه در هر زمينه شايسته عمل كردن بود و اين است معناى بيان .
بنابراين منظور « بيان » زبان حال است و مثل اين است كه امام ( ع ) بىزبانها را به زبان آورده و آنچه مقتضاى حال آنهاست از زبان آنها بيان مىكند و هر كس به چشم بصيرت در آنها بنگرد اين حقيقت را در آنها مشاهده مىكند .
كلام امام ( ع ) به منزله اين ضربالمثل است كه مىگويند : از زمين بپرس ،
جويبارهايت را كه شكافته و ميوههايت را كه بيرون آورده ، اگر با زبان جوابت را ندهد با زبان پند جوابت را خواهد داد . و يا مانند مثلى است كه مىگويند : ديوار به ميخ گفت چرا مرا سوراخ مىكنى جواب داد از آن كه مرا مىكوبد بپرس .
بعضى گفتهاند : « عجماء » صفت كلمه محذوفى مىباشد و تقدير سخن اين است : الكلمات العجماء ، مقصود امام ( ع ) از « كلمات العجماء » رموزى است كه
[ 545 ]
در همين خطبه بيان شده است و همان كلمات را به حيوان تشبيه كرده است زيرا در حقيقت كلمات سخن نمىگويد و در عين حال براى نظر كننده مفيد است و از آنها برترين فايده را مىبرد ، بنابراين براى عبرت گرفتن داراى بيان مىباشد .
فرموده است : غرب رأى امرىء تخلّف عنّى
اين جمله اشاره به مذمّت كسانى است كه با آن حضرت مخالفت كردند و حكمى است بر سفاهت و نادانى و عدم رأى ثابت آنها در مخالفت با آن حضرت . توضيح اين كه مخالفان فكر مىكردند كه كدام كار براى آنها سودمند است ، متابعت از آن حضرت يا مخالفت ؟ سرانجام به اين نتيجه رسيدند كه مخالفت با امام موفقيّت آميزتر است و همين بدترين و زشتترين رأى است .
چنين كسى مانند شخصى است كه بدون فكر به كارى اقدام كرده است و يا مانند كسى است كه رأى حق بر او پوشيده مانده است . و اين كلام در مقام توبيخ است براى متخلّفان به گونه ضرب المثلى كه مىگويد : ايّاك اعنى و اسمعى يا جارة [ 2 ] .
فرموده است : ما شككت فى الحقّ مذ رأيته
اين كلام ، بعضى از عوامل وجوب پيروى و عدم مخالفت با آن حضرت را بيان مىكند .
امام ( ع ) خود را چنين توصيف مىكند كه پس از شناخت حق هرگز برايش شكّ حاصل نشده است ، زيرا خداوند حق را بر او نمايانده و بر نفس قدسيّه او كمالاتى را افاضه فرموده است كه لازمه آن خبر دادن امام ( ع ) بر استوارى حقّى است كه خداوند به او نمايانده و بزرگى شأنى است كه خداوند به او افاضه كرده است و بدين سبب بر انديشه او هرگز شبههاى عارض نمىشود . اماميّه از همين
[ 2 ] مقصود من تويى اى همسايه بشنو . اين معادل ضرب المثل فارسى است كه : به در مىگويند تا ديوار بشنود . م .
[ 546 ]
مطلب بر وجوب عصمت و طهارت امام از ناپاكيهايى كه منشأ آنها ضعف يقين است استدلال مىكنند .
فرموده است : لم يوجس موسى خيفة على نفسه اشفق من غلبة الجّهال و دول الضّلال
بعضى گفتهاند « اشفق » صفت تفضيلى است و چون صفت براى « خيفة » است منصوب مىباشد ، زيرا « اشفاق » به معناى ترس است . مطابق اين سخن تقدير كلام اين خواهد بود : لم يوجس موسى اشفاقا على نفسه اشدّ من غلبة الجهّال : « موسى از غلبه يافتن نادانان بيشتر مىترسيد تا بر نفس خويش . » مقصود توجّه به اين حقيقت است كه ترس موسى ( ع ) صرفاً براى جان خود نبود بلكه شديدتر از ترس بر جان خود ، ترس از پيروزى جاهلان بر اهل دين بود كه مردم دچار فتنه آنها مىشدند و دولت گمراهى برپا مىگشت و راه هدايت ناپيدا و مسدود مىشد . مانند زمانى كه موسى از غلبه جادوگران نادان ترس داشت ، آن زمان كه ريسمانها و عصاهاى خود را انداختند و به جلالت فرعون سوگند خوردند كه ما پيروزيم .
قول ديگر اين است كه « اشفق » فعل ماضى است در اين صورت معناى كلام امام ( ع ) اين خواهد بود كه ترس موسى از جادوگران براى جان خود نبود بلكه فقط مىترسيد كه نادانان پيروز شوند . پس گويا گفته است : لكن اشفق و انّما الشفق ، لكن موسى ترسيد و منحصراً ترس از چيرگى نادانان بود كه دولت ضلالى مانند حكومت فرعون بر سر كار باشد .
فرموده است : اليوم توافقنا على سبيل الحقّ و الباطل .
فعل « توافقنا » از باب مفاعله و دلالت بر دو طرف دارد . و خطاب به كسانى است كه در مقابل حضرت براى جنگيدن ايستاده بودند . مقصود اين است كه من در راه حق و شما در راه باطل ايستاده و به آن دعوت مىكنيم و اين سخن
[ 547 ]
امام ( ع ) به منظور كشاندن آنها از باطل به حق بيان شده است .
فرموده است : من وثق بماء لم يظمأ
اين جمله به عنوان مثل براى توجّه دادن آنها به اين مطلب است كه به آنچه نزد آن حضرت است بايد اعتماد كنند ، يعنى به سخن من آرام گيريد ، و به آن اعتماد كنيد تا به يقين هدايت نزديك شويد و از گمراهى و كفر دور گرديد ،
مانند كسى كه به آب داخل ظرفش اعتماد دارد و از تشنگى و هلاكت در امان است ، بر خلاف كسى كه چنين اعتمادى ندارد . امام ( ع ) آب را كنايه از علم به كيفيّت هدايت به سوى خدا آورده است و اين همان آبى است كه با وجود آن تشنگى وجود نخواهد داشت .