متن
ترجمه آیتی
ترجمه شهیدی
ترجمه معادیخواه
تفسیر منهاج البرائه خویی
تفسیر ابن ابی الحدید
تفسیر ابن میثم
[ 50 ]
25 از خطبههاى آن حضرت ( ع ) است
إِنَّ اَللَّهَ تَعَالَى بَعَثَ ؟ مُحَمَّداً ص ؟ نَذِيراً لِلْعَالَمِينَ وَ أَمِيناً عَلَى اَلتَّنْزِيلِ وَ أَنْتُمْ مَعْشَرَ اَلْعَرَبِ عَلَى شَرِّ دِينٍ وَ فِي شَرِّ دَارٍ مُنِيخُونَ بَيْنَ حِجَارَةٍ خُشْنٍ وَ حَيَّاتٍ صُمٍّ تَشْرَبُونَ اَلْكَدِرَ وَ تَأْكُلُونَ اَلْجَشِبَ وَ تَسْفِكُونَ دِمَاءَكُمْ وَ تَقْطَعُونَ أَرْحَامَكُمْ اَلْأَصْنَامُ فِيكُمْ مَنْصُوبَةٌ وَ اَلْآثَامُ بِكُمْ مَعْصُوبَةٌ اناخة [ 1 ] : مكان گرفتن در جايى ، سكنا گزيدن حية الصّمّاء : مارى كه از سر و صدا هراس ندارد ، گويا نمىشنود و به معنى محكم و سخت هم آمده است .
جشب : غذاى خشن و ناگوار ، غذايى كه چربى نداشته باشد معصوبه : پايدار ، استوار . « خداوند متعال محمد ( ص ) را به رسالت برانگيخت تا مردم را از عذاب الهى بترساند و امانتدار وحى و دستورات الهى باشد . و شما اى عرب بدترين دين را داشتيد ، يعنى بتپرست بوديد و در بدترين مكانها زندگى مىكرديد . در ميان سنگهاى سخت مىخوابيديد و در كنار آنچنان مارهاى سمى كه گويا كر بودند مىخوابيديد آشاميدنيهايتان تيره و گنديده ، غذاهايتان زبر و غير قابل خوردن بود .
[ 1 ] اناخ : ينيخ ، در مكان اقامت گزيدن
[ 51 ]
خون يكديگر را مىريختيد و دخترانتان را زنده به گور مىكرديد . و از خويشان خود دورى مىنموديد ، بتها در ميان شما پرستش مىشد ، و گناهكارى رواج فراوانى داشت . خداوند با فرستادن پيامبر شما را از آن زندگى ننگين رهايى بخشيد و به عزت و شرافت رساند ولى شما در برابر آن همه كرامت با عترتش چنين رفتار كرديد خليفه و اهل بيت آن حضرت را آزرديد و از هيچ ستم و آزارى فروگذار نكرديد » . حضرت امير مؤمنان ( ع ) ناستودگى و زشتى رسوم و رفتارهاى ناپسند عرب زمان جاهلى را متذكر شدهاند ، و به ياد رسول گرامى ( ص ) و پارهاى از علتها و فايده انگيزش ( بعثت ) سخن را آغاز كردهاند .
چون فايده بعثت را ، جذب انسانها از ظواهر فريبنده زندگى ، به سوى خداوند يگانه دانستهاند ، ضرورتا اين امر در سايه بيم دهندگى و بشارت حاصل مىشود ولى حضرت در اين خطبه ، تنها بيم دهندگى را بيان فرموده ، زيرا بيم دهندگى ، قوىترين عامل بازداشتن از گناه و خلاف است .
در حقيقت عموم مردم ، هرگاه با خوشيهاى آماده زندگى ، روبرو شوند ،
توجّه به وعدههاى اخروى ، نخواهند كرد . نعمتهاى آخرت براى آنها ، جز با توصيفى كه آن هم كم و بيش نعمتهاى اين دنيا را تداعى مىكند ، قابل درك و تصور نيست . گذشته از اين ، دستيابى به نعمتهاى اخروى به شرايطى دشوار و سخت بستگى دارد ، كه موجب رنج و زحمت آنها است ، اين دشواريها در خوشيهاى آماده دنيوى نيست . و از هر نوع شرط و تكليف سختى هم ، خالى است . به اين دليل مردم به وعدههاى اخروى ، كه ناگزير به آنها خواهند رسيد توجّه نمىكنند .
بيم دهندگى علت قوى و نيرومندى ، در بازدارى آنان از گناه و توجّه به خداوند است . ترس و بيم ، هرگاه به بشارت دهندگى توأم شود ، فايده كامل
[ 52 ]
بعثت را ، ايجاب مىكند ، چون قصد حضرت در اين خطبه ، سرزنش بى قيد و شرط اعراب جاهلى و ايجاد رقّت در دلهايى است كه بسيار گرفتار قساوت بوده است ياد پيامبر ( ص ) را صرفا با صفت بيم دهندگى مردمان آوردهاند . تا در ضمن تفسير و توضيح آن صفات بيم دهندگى را از نظر قرآن و سنت بيان كرده باشند .
سپس حضرت رسول را به صفت امين و امانتدار توصيف كردهاند ، تا مردم متوجّه شوند ، كه بيم و ترسهايى كه از جانب آن حضرت بيان شده ، در حقيقت ،
از ناحيه خداوند وارد شده است ، و آن بزرگوار در كم و زياد كردن آنها ، خيانت نمىكند بدين سان تأكيد بيشترى در دلهاى آنان نسبت به دانستنيهاشان داشته باشد ، تا بيشتر تحت تأثير قرار گيرند . سپس دنبال بيان واقعيّت وحى ، و برجستگى خاص رسول گرامى ( ص ) به امين بودن ، ماجراى رقّت بار زندگى اعراب را در زمان جاهليت شرح مىدهد و مىفرمايد : و انتم معشر العرب در حالى كه شما چنين وضع فلاكت بارى داشتيد پيامبر ( ص ) برانگيخته شد . « واو » در گفته حضرت ، در عبارت : « و انتم » براى بيان حال است . يعنى در حالتى كه شما مردم عرب در چنين شرايط سختى به سر مىبرديد ، پيامبر ( ص ) مبعوث شد .
بيان حال اعراب جاهلى ، در اين خطبه ، براى سرزنش و بدگويى از آنان است ، خطاب به آنان مىفرمايد : شما بدترين دين را كه پرستش بتها بود داشتيد .
براى كسانى كه شريعت را بفهمند و خداوند منزّه و پاك را بشناسند داشتن چنان دينى بدترين رسوايى است .
من گمان نمىكنم كه بهنگام شنيدن اين ملامت و سرزنش كسى ، در پيشگاه خداوند جز شرمسارى چيز ديگرى احساس كند و به زبان حال مىگويد :
يا لَيْتَنى لَمْ اشْرِكْ بِرَبّى اَحَداً [ 2 ] .
[ 2 ] سوره كهف ( 18 ) آيه ( 40 ) : اى كاش احدى را شريك پروردگارم نمىگرفتم .
[ 53 ]
امام ( ع ) بعد از توضيح نوع ديانت اعراب جاهلى ، چگونگى وضع خانه و كاشانه اعراب را بيان كرده كه در بدترين مكانها زندگى مىكردهاند . منظور حضرت سرزمين « نجد تهامه » [ 3 ] و يا بطور كلى حجاز بوده است ، اين منطقه را بدترين مكان براى زندگى دانستهاند . فساد و تباهى زندگى عرب جاهلى ، از لحاظ مكانهاى زندگىشان ، بدين سان بوده است كه در ميان سنگهاى سياه سخت ، بىآب و گياه و مارهاى گزندهاى كه زهرشان را علاجى نبوده سكونت داشتهاند .
حضرت مارها را ، به ناشنوا بودن توصيف كردهاند ، زيرا مارهاى آن سرزمين به دليل حرارت شديد و خشكى فراوان ، در نهايت قدرت و شدّت گزندگىاند ،
چنان كه از گذرندگان وحشتى ندارند ، گويا كر و ناشنوايند .
آب آشاميدنيشان بدترين وضع را داشته است . آب مورد استفاده چنان تيره و بدرنگ بوده كه حتى آدم تشنه رغبت به نوشيدن آن نداشته ، مگر در مواردى كه بيم هلاكت و مرگ مىرفته است . دليل بدى آب مصرفى آنان ، عدم سكونت عربهاى باديه نشين ، در جايگاهى خاص بوده به طورى كه همواره در حال كوچ از جايى بجايى بودهاند ، و اين امر سبب مىشده است كه چاهى را حفر نكنند و آبى جز به همان اندازه نياز چند روزهشان فراهم نياورند . و گاهى چنين بوده كه عدّهاى با حفر چاهى ، آب مختصرى فراهم مىكردند امّا به دليلى نمىتوانستند در آن محل بمانند و تهيه آب را كامل كنند ناچار كوچ مىكردند و گروهى ديگر ، چند صباحى از آن استفاده مىكردند بدين سان ثباتى ، در زندگى عربها نبود تا تمدّنى را ايجاب كنند مطالعه تاريخ عرب جاهلى اين حقيقت را بخوبى روشن مىكند .
سختى و دشوارى زندگى آنها به لحاظ خوراكشان كاملا روشن است
[ 3 ] تهامه : ناحيهايست شامل مكه و شهرهاى جنوبى حجاز : فرهنگ فارسى ( دكتر محمد معين )
[ 54 ]
و نيازى به توضيح ندارد ، آنان عموما هر جنبندهاى را مىخوردند .
مشهور است كه از عربى پرسيدند ، شما در صحرا چه حيوانهايى را مىخوريد ؟ پاسخ داد ما جز « امّ حيين يا ام جبين » تمام حيوانات را مىخورديم .
سؤال كننده با تعجب گفت : اميدوارم كه ، ام جبين از دست شما به سلامت جسته باشد مؤلف كتاب لغت « الجمل » امّ جبين را حيوانى مىداند كه طول قدّ آن به اندازه كف دست انسان است .
برخى ديگر از اعراب جاهلى صحرانشين ، مو را با هسته خرما مخلوط كرده پس از آسياب كردن از آن ، نان تهيه مىكردند .
به روايت ديگر ، در تنگسالى و قحطى اوبار [ 4 ] شتر را با خون كنه حيوانات بخصوص شتر آلوده مىكردند و پس از خشك كردن از آنها غذا مىساختند .
اما در خونريزى : گروهى خون گروه ديگر را مىريخت ، و قطع رحم در آن حد بود ، كه فرزند پدر و پدر فرزند را مىكشت ، و اين امر در ميان آنها ، امرى عادى و مرسوم بود .
در بتپرستى و گناهكارى ، عربهاى جاهلى در تاريخ شهرهاند .
حضرت على ( ع ) لفظ تعصّب ، را ، براى گناهكارى استعاره آوردهاند ، زيرا لازمه تعصّب ، گناهكارى است . با توجّه به اين حقيقت معناى اصلى جمله ،
استعاره لفظ « العصب » نسبت به دو محسوس ( عصبيّت و جهالت ) است كه ،
براى نسبت ميان دو معقول « اعتقاد و گناه » يا يك معقول گناه با يك محسوس ( جهل ) آورده شده است .
[ 4 ] اوبار : 1 شوخها ، چركها ، 2 زوايد پوست بدن از قبيل چرك و مو در انسان و پشم در حيوان .
فرهنگ فارسى دكتر محمد معين .
[ 55 ]
امام ( ع ) ، عرب جاهلى را ، با اين نوع آداب و رفتار ، توصيف كردهاند تا وضع گذشته آنان را ، با وضع فعلى آنها ، كه ضدّ احوال پيشين مىباشد . و با آمدن پيامبر گرامى اسلام تحقّق يافته است ، مقايسه كنند . زيرا از تباهى و فسادى كه در آن بودند به صلاح و درستكارى در دنيا تغيير كردهاند ، با كشور گشائى ، سپاهيان كفر را در هم شكستند ، پادشاهان را كشتند و اموالشان را به غنيمت گرفتند خداوند متعال از باب منّتگذارى بر آنها و تذكّر نعمتهايش نسبت به عرب جاهلى مىفرمايد : وَ اَوْرَثَكُمْ اَرْضَهُمْ وَ دِيارَهُم وَ اَموالَهُمْ وَ اَرضْاً لَمْ تَطئووها [ 5 ] حضرت براى مردم صدر اسلام از طريق بعثت شهرت ، و بزرگوارى دايمى را يادآور مىگردند ، همه اينها براى راهنمايى آنان به اسلام است كه طريق حركت به سوى بهشت و موجب سعادت و خوشبختى دايمى است ، تمام نعمتهاى دنيوى و اخروى به بركت آمدن رسول گرامى ( ص ) اسلام به سوى جهانيان نصيب قوم عرب شد .
از بيان حضرت در اين خطبه بطور ضمنى استفاده مىشود ، كه محتواى سخن ، ستايش پيامبر است . ولى تفصيل آن از فراز بعدى كلام حذف شده است ،
تا حاصل و نتيجه آن كه بيشتر مورد نظر امام ( ع ) بوده شرح گردد و آن توجّه دادن شنوندگان به اين موضوع است كه بايد نعمتهاى خداوند را كه به مردم ارزانى داشته است ، همواره در نظر داشته باشند و لازمه پرستش كامل را ، در تمام دوران عمر و زندگى ، رعايت نمايند و همواره در حال ترس از سلب نعمت و مشتاق ملاقات حق باشند . بديهى است ، خداوند ، هر كس را كه بخواهد براه راست هدايت مىفرمايد .
[ 5 ] سوره احزاب ( 33 ) آيه ( 27 ) : سرزمين و آباديها و ثروتشان را ميراث شما قرار داد سرزمينى كه در آن پا نگذاشته بوديد .
[ 56 ]
قسمت دوم خطبه
فَنَظَرْتُ فَإِذَا لَيْسَ لِي مُعِينٌ إِلاَّ أَهْلُ بَيْتِي فَضَنِنْتُ بِهِمْ عَنِ اَلْمَوْتِ وَ أَغْضَيْتُ عَلَى اَلْقَذَى وَ شَرِبْتُ عَلَى اَلشَّجَا وَ صَبَرْتُ عَلَى أَخْذِ اَلْكَظَمِ وَ عَلَى أَمَرَّ مِنْ طَعْمِ اَلْعَلْقَمِ ضننت به كسر نون : بخل كردن ، حيف آمدن . فرّاء از دانشمند ادب « ضننت » به فتح قرائت كرده است .
اغضيت : چشم پوشى كردن ، صرف نظر نمودن .
قذى [ 6 ] : آنچه در چشم انسان افتد و موجب اذيت و آزار چشم شود .
شجى : غمى كه به هنگام ناراحتى گلو را بگيرد و با وجود آن آب از گلو پايين نرود .
اخذ بكظمه : با حالت خشم و ناراحتى زندگى ادامه يابد .
علقم : درختى است در نهايت تلخى ، و در عرف براى هر نوع تلخى به كار مىرود . « وقتى كه به اطرافم نگريستم با تعجب جز خانوادهام ياورى نداشتم ، اگر براى گرفتن حق خلافت اقدام مىكردم آنان نيز كشته مىشدند . بر مرگ ايشان بخل ورزيدم و به كشته شدنشان راضى نشدم . چشم را با وجودى كه خار و خاشاك غم و اندوه در آن خليده بود بر هم نهادم ، و آب زهرآگين ستم و ظلم را با اين كه غصه راه گلويم را گرفته بود نوشيدم و با چيزهايى كه از حنظل تلختر بودند شكيبايى ورزيدم . » در اين فراز از سخن ، حضرت داستان و سرگذشت خود بعد از وفات رسول خدا ( ص ) را بازگو مىكند ، كه در جريان خلافت چه گذشت . و اين نقل ماجرا به منظور بيان مظلوميت و شكيبايى از اتفاقى است كه افتاد ، با اين كه آن
[ 6 ] قذى : خاشاك جمع آن اقذاء است ( فرهنگ فارسى دكتر محمد معين ) .
[ 57 ]
حضرت به امر خلافت شايستهتر بود ديگران به خلافت رسيدند .
امام ( ع ) در اين عبارت اشاره دارند كه براى مقابله و مقاومت و دفاع از حقش مىانديشيده است ولى با كمال تأسف دريافتهاند كه جز اهل بيت و خانوادهاش ياورى ندارد و تعداد آنان به نسبت مخالفين بسيار اندك بوده است .
از كسانى كه گمان مىرفت حضرت را در اين مورد يارى كنند ، تنها از بنى هاشم : مانند عبّاس و فرزندانش ، ابو سفيان بن حرث بن عبد المطلب و افرادى كه به اين خانواده منسوب بودند ، مىتوان نام برد . كمى و ناتوانى نامبردگان ، به نسبت كل افرادى كه در جناح مخالف قرار داشتند آشكار بود . بنابر اين حضرت از هلاكت اهل بيت و خانوادهاش بخل ورزيد ، چه اين كه اگر در برابر مخالفان مقاومت مىكرد ، بى آن كه مقصودش حاصل شود ، آنها به هلاكت مىرسيدند .
بنابر اين ، نتيجه بخلورزى از مرگ خويشان و اقربا ، همين تحمّل رنج و فروشكستن خار در چشمش بود كه حضرت يادآور شدهاند .
فروهشتن چشم با وجود خار در آن ، كنايه از شكيبايى در امر مقاومت است . وجه شباهت ميان صبر و تحمّل از مقاومت با تحمّل خار در چشم نهايت رنجى است كه در هر دو حالت وجود دارد .
منظور امام ( ع ) از « قذى » اعتقاد به ستمى است كه نسبت به حق آن جناب صورت گرفت . عبارت : و شربت على الشّجى ، با در نظرگيرى شباهتى كه ميان پيشآمد ناگوار خشم برانگيز و زيانآور ، با آبى كه در گلو مىگيرد ، آورده شده است ،
زيرا در هر دو مورد ، آزردگى ، ناخوشايندى و زحمت وجود دارد . به همين دليل لفظ « شرب » را براى چنان حالتى استعاره آوردهاند .
در جمله صبرت على اخذ الكظم . . . چند استعاره زيبا وجود دارد كه عبارتند از :
1 لفظ « اخذ الكظم » كنايه است از انواع سختگيرىهايى كه براى
[ 58 ]
جلوگيرى حضرت از دست يافتن به حق مشروعش ايجاد مىكردند .
2 لفظ « مرارة » بيانگر تلخى مخصوصى است كه در ذائقه پديد مىآيد .
در اين مورد كنايه است از : درد و ناراحتى روحى كه براى امام ( ع ) بر اثر تضييع حقوقش پديد آمد . وجه تشبيه در هر دو نوع استعاره ، اذيّت و آزار شديدى است كه در هر دو حالت وجود دارد . دريافت عمق دردمندى حضرت از اين بيان :
صبر كردم بر حالتى تلختر از « علقم » بسيار روشن است . زيرا شدّت ناراحتى جسمى به نسبت ناراحتى روحى مىتوان گفت ناچيز است .
روايت كنندگان در چگونگى حال امام ( ع ) ، پس از درگذشت رسول اكرم ( ص ) اختلاف نظر دارند : اهل حديث از شيعه و سنّى در اين باره اخبار فراوانى نقل كردهاند ، كه بعضى از روايتها با برخى ديگر ، به دليل اعتقادات گوناگونى كه ميان راويان بوده است ، اختلاف دارند . از جمله : روايتهايى كه از عموم دانشمندان شيعه نقل شده ، بيانگر اين است كه على ( ع ) بعد از وفات رسول خدا ( ص ) از بيعت با ابو بكر سر باز زد و گروهى از بنى هاشم مانند زبير ،
سفيان بن حرث ، عباس و فرزندانش و تعدادى ديگر نيز با ابو بكر بيعت نكردند و گفتند : جز با على ( ع ) بيعت نخواهيم كرد .
زبير شمشيرش را از نيام برآورده بود كه در آن حال ، عمر و عدّهاى از طرفدارانش رسيدند . شمشير زبير را گرفتند و بر سنگ زدند شمشيرش شكست و سپس آنان را پيش ابو بكر بردند ، تا بيعت كنند .
على ( ع ) همراه اين جماعت از روى اكراه و نارضايتى با ابوبكر بيعت كرد .
روايت ديگر اين است ، كه على ( ع ) در خانه فاطمه ( س ) بود ، وقتى كه انصار و مهاجر فهميدند كه على ( ع ) تنها است ، او را به حال خود گذاشتند .
نصر بن مزاحم در كتاب صفّين ، روايت كرده است كه امام على ( ع ) همواره مىفرمود : اگر چهل نفر ياور مصمّم مىداشتم ، با مخالفان پيكار مىكردم .
[ 59 ]
برخى ديگر از روايات كه عموم محدثين غير شيعه نقل كردهاند ، حكايت دارد ، كه امام ( ع ) شش ماه تمام از بيعت با ابو بكر خوددارى كرد و پس از درگذشت حضرت زهرا ( س ) [ 7 ] با ميل و رغبت بيعت كرد .
در دو كتاب صحيح مسلم و بخارى چنين روايت شده است : افراد با شخصيّت در زندگى حضرت فاطمه ( س ) با آن حضرت رفت و آمد داشتند ، پس از وفات حضرت زهرا ( س ) بزرگان صحابه رفت و آمد خود را از خانه آن بزرگوار قطع كردند . على ( ع ) از منزل بيرون آمد و با ابو بكر بيعت كرد .
خلاصه گفتار ، اختلاف نظر صحابه ، پس از وفات رسول خدا ( ص ) و پيشآمد سقيفه بنى ساعده و چگونگى حال مؤمنان ( ع ) روشن است . و خردمند هرگاه تعصّب را كنار گذارد و از پيروى هواى نفس دست بردارد ، و درباره رواياتى كه در اين مورد نقل كردهاند دقت كند ، اختلاف يا اتّفاق صحابه را در اين موضوع خواهد دانست . و ضمنا متوجّه مىشود كه على ( ع ) به رضايت بيعت كرده است يا به اجبار و نيز آگاه مىشود ، كه امام ( ع ) از روى ناتوانى در برابر مخالفان مقاومت نكرده است يا اختيار ولى در اين نوشته ، جز تفسير و توضيح فرموده حضرت قصد ديگرى نداريم و پرداختن به امور ديگر ، سبب زيادى كلام و طولانى شدن مطلب و بيرون رفتن از مقصود خواهد شد . كسى كه بخواهد حقيقت امر را دريابد لازم است كه به كتابهاى تاريخ مراجعه كند .
امام ( ع ) در ادامه شكايت از رفتار مردم و پيشآمدهاى ناگوار ، به يك موضوع زشت و نامتناسب نسبت به شؤون اسلامى براى روشن شدن افكار و توضيح و تفسير بيشتر مطلب قبل اشاره مىكنند مىفرمايند :
[ 7 ] به عقيده اهل سنّت حضرت زهرا ( س ) شش ماه پس از فوت حضرت رسول ، وفات يافته است .
[ 60 ]
قسمت سوم خطبه
وَ لَمْ يُبَايِعْ حَتَّى شَرَطَ أَنْ يُؤْتِيَهُ عَلَى اَلْبَيْعَةِ ثَمَناً فَلاَ ظَفِرَتْ يَدُ اَلْبَائِعِ وَ خَزِيَتْ أَمَانَةُ اَلْمُبْتَاعِ فَخُذُوا لِلْحَرْبِ أُهْبَتَهَا وَ أَعِدُّوا لَهَا عُدَّتَهَا فَقَدْ شَبَّ لَظَاهَا وَ عَلاَ سَنَاهَا وَ اِسْتَشْعِرُوا اَلصَّبْرَ فَإِنَّهُ أَدْعَى إِلَى اَلنَّصْرِ خزيت : خوار ، سبك ، بىارزش اهبه : توان رزمى بوجود آوردن ، امكانات فراهم كردن .
شبّ لظاها : آتش جنگ برافروخته شد . شبّ به صورت فعل معلوم به معنى بالا رفتن شعلههاست .
سنّا : با الف كوتاه به معنى درخشش است .
أعدّوا : آماده شويد .
عدّة الحرب : وسايلى كه براى جنگ آماده مىشود .
شعار : لباس زيرين ، زيرپوش و مشابه آن . « عمرو عاص تا فرمان حكومت مصر را از معاويه دريافت نداشت با وى بيعت نكرد . دست بيعت كننده پيروز مباد و خيانت پيشه خريدار خوار و ذليل باد .
ساز و برگ جنگ آماده سازيد و خود را براى پيكار دشمنان مهيا كنيد ، زيرا آتش جنگ افروخته شده و شعلههاى آن بالا گرفته است ، پايدارى و شكيبايى پيشه كنيد كه صبر و شكيبايى بزرگترين سبب پيروزى است » . در اين فراز از خطبه امام ( ع ) جريان بيعت عمرو عاص با معاويه را تحليل مىكنند و چنين مىفرمايند : عمرو عاص با معاويه بيعت نكرد مگر آن كه شرط كرد براى بيعتش عوض دريافت دارد . توضيح مطلب اين است كه پس از جنگ بصره امير مؤمنان ( ع ) در شهر كوفه فرود آمد و نامهاى به معاويه نوشت و از وى خواست كه با حضرت بيعت كند و اين امر را لازم و مهم دانست .
از سوى ديگر معاويه گروهى از مردم شام را به خونخواهى عثمان دعوت
[ 61 ]
كرد و آنان با اين امر موافقت كردند و پشتيبانى خود را از معاويه در جنگ اعلام داشتند .
عتبة بن ابى سفيان برادر معاويه از وى خواست عمر و عاص را كه در آن زمان در مدينه زندگى مىكرد به يارى بطلبد . معاويه اين نظر را پسنديد و از عمرو عاص تقاضاى ملاقات و يارى كرد .
هنگامى كه عمرو عاص به شام آمد و از نيت معاويه آگاه شد به ظاهر از معاويه فاصله گرفت و على ( ع ) را ستايش كرد ، فضايل آن بزرگوار را برشمرد تا معاويه را در مورد خواسته خود تحت فشار قرار دهد و به عبارتى بفريبد .
و يا هر كدام به وجهى ديگرى را گول بزنند . از جمله گفتگوهاى اين دو فريبكار ، اين بود كه روزى معاويه خطاب به عمرو عاص گفت : « من تو را براى اين به شام دعوت كردم ، كه با اين مرد گناهكار كه ميان مسلمانان اختلاف ايجاد كرده ، خليفه را به قتل رسانده ، آشوب به پا داشته ، وحدت جامعه اسلامى را از ميان برده ، و صله رحم را مراعات نكرده است پيكار كنيم .
عمرو عاص پرسيد : آن كيست ؟ معاويه جواب داد : على ( ع ) ، عمرو عاص با شنيدن اين جواب برآشفت كه ، معاويه ، تو و على در يك درجه از فضيلت نيستيد .
تو ، نه جزو مهاجرانى و نه در اسلام پيشينه على را دارى و نه از صحابه به حساب مىآيى نه جهاد را مانند او مىدانى و نه دانش على را دارى . سپس كلام را چنين ادامه داد : « به خدا سوگند على در جنگ مهارتى دارد ، كه هيچ كس جز او داراى چنان مقامى نيست ولى به هر حال من اين پيشآمد را از جانب خدا نيكى و امتحان و بلايى زيبا مىدانم .
خوب سهم من در اين معامله چيست ؟ تو براى من چه چيز منظور مىكنى كه با تو براى جنگ با على بيعت كنم ؟ با اين كه خود ، خوب مىدانى ، اين كار خود فريبى و خطر بزرگى است »
[ 62 ]
معاويه جواب داد ، هرچه تو بخواهى ؟ يا داورى كنى ؟ عمرو عاص گفت :
فرمانروايى مصر معاويه به آسانى زير بارخواست عمرو عاص نرفت ، امروز و فردا مىكرد و بر سر اين موضوع و بيعت عمرو عاص به اصطلاح چانه مىزد . عمرو عاص سرسختانه از بيعت سر باز مىزد تا سرانجام معاويه راضى شد ، و فرمانروايى مصر را به او واگذارد و منشور فرمان وى را نوشت . عمرو عاص با دريافت فرمانروايى با معاويه بيعت كرد . اين مضمون فرموده حضرت : و لم يبايع معاوية . . . ثمنا . . .
مىباشد كه توضيح داده شد .
پس از بيان كيفيت بيعت عمرو عاص با معاويه ، حضرت دين فروشى عمرو عاص را با بيان اين جمله : فلا ظفرت يد البايع نفرين مىكنند كه در جنگ يا فرمانروايى مصر پيروز نشود ، و به دنبال اين نفرين خريدار يعنى معاويه را سرزنش مىنمايند كه امانت مسلمانان سرزمين و اموالى كه خداوند شهر آنان قرار داده ، از دست داده است .
احتمال ديگرى كه در شرح سخن حضرت : خزيت امانة المتاع است ، اين كه جمله را مجازى در نظر بگيريم و بگوييم معناى فرموده حضرت اين است كه :
امانت خوار گرديد . و يا فاعل خوار كننده امانت را در ضمن كلام منظور داشته ،
عبارت را چنين معنا كنيم : فروشنده امانت خوار و ذليل گرديد ، به دليل خيانتى كه در امانت روا داشت .
بعضى از شارحان نهج البلاغه خريدار را عمرو عاص و فروشنده را معاويه دانستهاند . اين نظر روشنى نيست زيرا در صورتى كه مصر بهاى معامله باشد « چنان كه در عبارت ثمن به كار رفته » لزوما معاويه خريدار و عمرو عاص دين فروش بوده است .
با روشن شدن موضوع فوق كه مردم شام در جنگ از معاويه پشتيبانى
[ 63 ]
كردند و عمرو عاص نيز بيعت كرده بود اينها دلايل آمادگى جنگى مخالفان با حضرت بود . با توجّه به اين قراين و شواهد ، امام ( ع ) فرمان آمادگى و فراهم كردن ساز و برگ نظامى به ياران خود مىدهد .
در نشانههاى وقوع كارزار به كنايه فرمودهاند : و قد شبّ لظاها و علا سناها اين جملات حضرت كنايهاى است . وجه شباهت ، ميان شعلههاى آتش و بالا رفتن زبانههاى آن و نشانههاى جنگ ، اين است كه در هر دو عامل ، گمان هلاكت و زمينه آشوب وجود دارد . يعنى جنگ را به آتش تشبيه كردهاند . زبانه كشيدن كه از خصوصيات آتش است به كنايه براى جنگ آورده است .
احتمال ديگر اين كه عبارت حضرت از باب استعاره ترشيحى باشد ، با اين توضيح كه لفظ « سناها » علامت استعاره ترشيحى گرفته شود .
امام ( ع ) به دنبال فرمان آمادگى براى جهاد ، صبر و استقامت در جنگ را توصيه مىكنند ، كه شعار پيكار قرار گيرد . اين عبارت را به شكل استعاره به كار بردهاند ، يعنى چنان كه لباس زيرين همواره بدن را فرا مىگيرد و مىپوشاند ، صبر در جنگ هم بايد ملازم و همراه جهادگر باشد . ممكن است واژه « استشعار » در فرموده آن بزرگوار به معناى علامت و نشانه باشد ، يعنى نشانه بارز شما در جنگ بايد صبر و شكيبايى باشد .
احتمال سوّمى هم در معناى « استشعار » دادهاند و آن اين كه اين كلمه از « شعور » بمعنى فهم گرفته شده باشد يعنى فهم و درك شما بايد در جنگ صبر و تحمّل باشد . ولى دانشمندان علم اشتقاق ، شعار به معنى علامت را مشتق از شعور نمىدانند .
سپس امام ( ع ) صبر را برترين عامل پيروزى دانستهاند . اين گفته حضرت نتيجه است براى كسانى كه شكيبايى را شعار خود قرار دهند . حال اگر شعار را به معنى همان لباس زيرين بگيريم مقصود حضرت از عبارت روشن است
[ 64 ]
و معناى فرموده آن بزرگوار اين است كه صبر را بر خود لازم بدانيد و بوضوح معلوم است كه صبر و شكيبايى از نيرومندترين اسباب پيروزى است .
و اگر « استشعار » را به معناى علامت بگيريم ، منظور حضرت اين خواهد بود كه شما شكيبايى را نشانه بارز خود در جنگ قرار دهيد ، و هر گروهى كه نشانه بارز آنها صبر باشد ، و دشمن هم اين را بداند تصوّر خصم از اين علامت ،
موجب ضعف روحيهاش مىشود و در ارادهاش تزلزل ايجاد مىگردد . از طرفى اين علامت براى كسانى كه شعارشان صبر و شكيبايى باشد غلبهآور و پيروزى آفرين است هر چند نوعى تلقين ذهنى باشد .