متن
ترجمه آیتی
ترجمه شهیدی
ترجمه معادیخواه
تفسیر منهاج البرائه خویی
تفسیر ابن ابی الحدید
تفسیر ابن میثم
[ 100 ]
211 گفتار آن حضرت ( ع ) است :
قَدْ أَحْيَا عَقْلَهُ وَ أَمَاتَ نَفْسَهُ حَتَّى دَقَّ جَلِيلُهُ وَ لَطُفَ غَلِيظُهُ وَ بَرَقَ لَهُ لاَمِعٌ كَثِيرُ اَلْبَرْقِ فَأَبَانَ لَهُ اَلطَّرِيقَ وَ سَلَكَ بِهِ اَلسَّبِيلَ وَ تَدَافَعَتْهُ اَلْأَبْوَابُ إِلَى بَابِ اَلسَّلاَمَةِ وَ دَارِ اَلْإِقَامَةِ وَ ثَبَتَتْ رِجْلاَهُ بِطُمَأْنِينَةِ بَدَنِهِ فِي قَرَارِ اَلْأَمْنِ وَ اَلرَّاحَةِ بِمَا اِسْتَعْمَلَ قَلْبَهُ وَ أَرْضَى رَبَّهُ « خردش را زنده كرد ، و نفس سركش خود را ميراند ، تا آن جا كه بدنش ضعيف و اندامش لاغر و نزار شد [ 1 ] ، و تندى اخلاقش به نرمى مبدّل شده است ، و براى او هالهاى از روشنايى درخشيد كه راه او را روشن و او را در آن مسير روان ساخت و پيوسته از درى به در ديگر منتقل شده تا به باب سلامت و سراى زندگى جاودانى راه يافت ، و به سبب اعمال قلبى كه انجام داد و خشنودى پروردگار خويش را جلب كرد ، با آرامش كامل جسمانى در قرارگاه امن و آسايش ثابت قدم قرار گرفت . »
در بيان اوصاف سالك
اين سخن امام ( ع ) از والاترين سخنانى است كه درباره بيان اوصاف سالك الى اللَّه و عارف حقيقى و چگونگى سير و سلوك او در اين طريق آمده است .
[ 1 ] اين جمله ترجمه عبارت : و لطف غليظه مىباشد كه بر طبق برداشت شارح است .
[ 101 ]
امام ( ع ) در اين خطبه با اين تعبير كه سالك راه حق خرد خود را زنده كرده به اين مطلب اشاره فرمودهاند كه عارف با رياضتهاى عارفانه و كوششهاى سالكانه خود براى بدست آوردن كمالات عقلى از قبيل دانشها و معارف و ويژگيهاى اخلاقى موفقيتهاى شايانى كسب مىكند ، و با دارا بودن خصيصه زهد و انجام دادن عبادات خالصانه ، عقل نظرى و عقل عملى خويش را كامل و احياء مىكند .
امات نفسه :
اين جمله اشاره به آن است كه عارف با عبادتهاى عارفانه خود نفس امّاره به بديها را مغلوب كرده و آن چنان آن را در اختيار نفس مطمئنّه قرار داده است كه به هيچ نحو دست به كارى نمىزند مگر اين كه عقل وادار كننده و راهنماى او باشد ، كه در اين صورت نفس امّاره از لحاظ شهوات و خواستههاى حيوانى خود مرده است زيرا از ناتوانى و ضعف قادر به انجام هيچ عملى نيست .
حتى دقّ جليله ،
حضرت در اين عبارت ، از بدن به جليل ( بزرگ ) تعبير فرموده است ، زيرا آن آشكارترين و بزرگترين چيزى است كه ديده مىشود ، و معناى عبارت چنين است : عارف و سالك تا به حدّى نفس امّاره را ميرانده كه كالبدش ضعيف و اندام او لاغر شده است .
لطف غليظه ،
در اين جمله دو احتمال داده شده است :
الف : مانند جمله قبل اشاره به لاغرى و نزارى اندام و جسم شخص سالك باشد .
ب : احتمال ديگر اين كه مراد ، ناتوانى قواى نفسانى و درهم شكستن خواستههاى شهوانى است كه در اثر زهد و عبادت براى چنين فردى پيدا مىشود ، زيرا آزاد بودن نفس در خوردن و آشاميدن و انجام دادن خواستههاى خود ، تن را ستبر ولى عقل و حواسّ ادراكى را آشفته و ضعيف مىسازد ، و از اين رو گفتهاند : « شكمبارگى و پر خورى ، تيز هوشى را نابود مىكند و مايه
[ 102 ]
تيرگى دل و ستبرى بدن مىشود [ 2 ] . » بر عكس ، اگر در وجود انسان عقل و خرد ، حاكم شود ، قواى ادراكى او ،
غبار كدورتى را كه در پى پر خورى و شكمبارگى يافت مىشود از خود مىزدايد ، چنان كه آيينه با صيقل جلا داده و پاك مىشود ، و با رفع كدورت از قواى ادراكى ، جوهره نفس آدمى نيز كه با پيروى از خواستههاى جسمانى و هواى نفسانى آلوده و تيره شده بود جلا و صفا يافته و روشن مىشود و از اين رو به عالم بالا اتصال و شايسته كسب فيض و گرفتن نور از عالم بالا مىشود .
و برق له لامع كثير البرق ،
منظور از كلمه لامع مرحلهاى از خلسه است كه سالك با رياضت و تقويت اراده به آن مىرسد و در اين مرحله براى او انوار الهى و يا لذّتى پيدا مىشود كه در سرعت و ظهور و خفا همانند برق جهنده است و در اصطلاح عارفان آن را « وقت » مىگويند و اين مرحله پيوسته در ميان دو وجد و سرور ، قرار دارد كه يكى قبل از آن و ديگرى پس از آن براى عارف پيدا مىشود ، زيرا ، هنگامى كه لذّت انوار لامعه را چشيد و پس از آن جدا شد ،
در فراق آنچه از دست داده ، ناله و آوازى براى او پيدا مىشود .
اين لوامع در آغاز كار براى انسان اندك اندك پيدا مىشود ، امّا ، موقعى كه با توجه و دقت به رياضت پرداخت ، زياد مىگردد ، و از اين رو ، امام ( ع ) با كلمه لامع اشاره به خود آن نور فرموده و با كثرت برق و افزونى درخشندگى آن اشاره به كثرتى فرموده است كه با كامل شدن رياضت حاصل مىشود .
احتمال ديگر در معناى عبارت : لامع كثير البرق آن است كه « لامع » استعاره از عقل فعال و درخشندگى آن به معناى ظاهر شدنش براى عقل انسان و كثرت برق آن اشاره است به بسيارى ريزش و فيضان آن انوار كه در هنگام توجه دقيق به رياضت مانند برق براى او ظاهر مىشود .
[ 2 ] البطنة تذهب الفطنه و تورث القسوه و الغلظه .
[ 103 ]
فابان له الطريق ،
مراد امام از اين جمله آن است ، با عروض اين لوامع براى او ظاهر شد كه طريق واقعى به سوى خداى تعالى همان رياضتى است كه به آن اشتغال دارد .
و سالك به السبيل ،
و اين انوار درخشنده سبب شد كه او به سلوك در راه خدا بپردازد .
تدافعته الأبواب ،
مراد از ابواب درهاى رياضت است كه عارف را به سوى بهشت سوق مىدهد و عبارت است از : مطيع قرار دادن نفس سركش امّاره و زهد حقيقى و امورى از قبيل عبادات و ترك دنيا و جز اينها ، و سالك با سير در اين ابواب سرانجام سر از باب سلامت در مىآورد و آن ، درى است كه هر گاه عارف با علم و معرفت داخل در آن شود ، يقين به مصونيت از انحراف در سلوك پيدا مىكند ، و حقيقت اين « در » همان « وقت » است كه در قبل به آن اشارت رفت ، و نخستين منزل از منزلهاى بهشت عقلى است .
و ثبتت رجلاه . . . و الراحة ،
يعنى در قرار امن و راحت قدمهايش استقرار مىيابد .
عبارت « فى قرار الامن ، جار و مجرور و متعلق به ثبتت مىباشد ، و اين مرحله دوم است كه براى سالك پس از مرحله وقت به وجود مىآيد و طمأنينه ناميده مىشود ، و شرح آن چنين است كه : سالك ، تا هنگامى كه در مرحله وقت است ، از درخشش اين برقها بر ضمير او ، اضطراب و هيجانى در كالبدش پيدا مىشود كه احساس « خلسه » مىكند ، زيرا معمولا هر گاه براى نفس امر عظيمى رخ دهد به حركت و اضطراب در مىآيد ، ولى با كثرت اين واردات ،
نفس انسان به آنها الفت مىگيرد و احساس نگرانى نمىكند ، بلكه از آن رو كه قدم عقل او در درجهاى اعلا از درجات بهشت كه قرار امن و راحت از عذاب الهى است قرار گرفته ، كمال سكونت و اطمينان مىيابد .
[ 104 ]
آخرين جمله اين خطبه اين است : بما استعمل ، اين جارّ و مجرور نيز متعلق به ثبتت مىباشد و شرح آن چنين است : عارف به سبب به كار گرفتن قلب و روح خود در عبادت و جلب رضايت و خشنودى پروردگار متعال ،
گامهايش استوار شده است . توفيق از خداوند است .