متن
ترجمه آیتی
ترجمه شهیدی
ترجمه معادیخواه
تفسیر منهاج البرائه خویی
تفسیر ابن ابی الحدید
تفسیر ابن میثم
[ 29 ]
200 از خطبههاى آن حضرت است . امام عليه السلام هنگامى كه در بصره به عيادت يكى از اصحابش به نام علاء بن زياد حارثى رفت و خانه پهناور و وسيع او را ديد ، چنين فرمود :
مَا كُنْتَ تَصْنَعُ بِسِعَةِ هَذِهِ اَلدَّارِ فِي اَلدُّنْيَا أَمَا أَنْتَ إِلَيْهَا فِي اَلْآخِرَةِ كُنْتَ أَحْوَجَ وَ بَلَى إِنْ شِئْتَ بَلَغْتَ بِهَا اَلْآخِرَةَ تَقْرِي فِيهَا اَلضَّيْفَ وَ تَصِلُ فِيهَا اَلرَّحِمَ وَ تُطْلِعُ مِنْهَا اَلْحُقُوقَ مَطَالِعَهَا فَإِذاً أَنْتَ قَدْ بَلَغْتَ بِهَا اَلْآخِرَةَ فَقَالَ لَهُ ؟ اَلْعَلاَءُ ؟ يَا ؟ أَمِيرَ اَلْمُؤْمِنِينَ ؟ أَشْكُو إِلَيْكَ أَخِي ؟ عَاصِمَ بْنَ زِيَادٍ ؟ قَالَ وَ مَا لَهُ قَالَ لَبِسَ اَلْعَبَاءَةَ وَ تَخَلَّى عَنِ اَلدُّنْيَا قَالَ عَلَيَّ بِهِ فَلَمَّا جَاءَ قَالَ يَا عُدَيَّ نَفْسِهِ لَقَدِ اِسْتَهَامَ بِكَ اَلْخَبِيثُ أَ مَا رَحِمْتَ أَهْلَكَ وَ وَلَدَكَ أَ تَرَى اَللَّهَ أَحَلَّ لَكَ اَلطَّيِّبَاتِ وَ هُوَ يَكْرَهُ أَنْ تَأْخُذَهَا أَنْتَ أَهْوَنُ عَلَى اَللَّهِ مِنْ ذَلِكَ قَالَ يَا ؟ أَمِيرَ اَلْمُؤْمِنِينَ ؟ هَذَا أَنْتَ فِي خُشُونَةِ مَلْبَسِكَ وَ جُشُوبَةِ مَأْكَلِكَ قَالَ وَيْحَكَ إِنِّي لَسْتُ كَأَنْتَ إِنَّ اَللَّهَ تَعَالَى فَرَضَ عَلَى أَئِمَّةِ اَلْعَدْلِ أَنْ يُقَدِّرُوا أَنْفُسَهُمْ بِضَعَفَةِ اَلنَّاسِ كَيْلاَ يَتَبَيَّغَ بِالْفَقِيرِ فَقْرُهُ استهام بك : تو را به راهى كه بر طبق هواى نفست مىباشد برده است ، و سرگردانيت را در سرزمين گمراهى برايت آراسته است .
جشوبة المأكل : زبرى و درشتى خوراك ، و به طعامى كه بدون نان خورش باشد طعام الجشب گويند .
تبيّغ : به هيجان آمد
[ 30 ]
« با اين خانه بزرگ و پهناور در دنيا چه مىكنى ؟ با اين كه در آخرت نيازمندترى ؟
آرى ، مگر اين كه بخواهى به اين وسيله به آخرت برسى ، مهماندارى كنى ،
و پيوند خويشاوندى برقرار سازى و حقوق لازم را آشكارا به مصارفش برسانى ،
در اين صورت است كه با داشتن اين خانه به آخرت خود رسيدهاى .
علاء به آن حضرت عرض كرد : اى امير مؤمنان ، از برادرم عاصم بن زياد شكايت دارم ، امام فرمود : مگر چه كرده است ؟ علاء جواب داد : گليمى بر تن پوشيده و از دنيا كنارهگيرى كرده است . فرمود : او را نزد من بياور ، هنگامى كه آمد ، امام به او فرمود :
اى دشمنك جان خود شيطان پليد خواسته است تو را سرگردان و شيفته گرداند ، آيا بر خانواده و فرزندان خود رحم نمىكنى ؟ آيا خيال مىكنى كه خداوند چيزهاى پاك را بر تو حلال كرده ولى نمىخواهد كه از آن استفاده كنى ؟ ،
تو در نزد خدا كوچكتر از آنى .
عاصم عرض كرد : اى امير مؤمنان ، تو چرا لباسهاى زبر پوشيده و از خوراكيهاى درشت و غذاى ناگوار مصرف مىكنى ؟
حضرت فرمود : واى بر تو من مثل تو نيستم وظيفه من غير از شماست زيرا خداوند بر پيشوايان حق واجب كرده است ، كه خود را با بىنوايان و ناتوانان جامعه هماهنگ كنند تا اين كه نادارى فقير ، او را به هيجان نياورد و در نتيجه نافرمانى كند و هلاك شود . » امام ( ع ) در اين خطبه علاء بن زياد را مورد خطاب قرار داده و از او در مرحله اول به طريق استفهام انكارى و سرزنش مىپرسد كه چرا خانه زيباى خود را اين چنين با عظمت ساخته است ، با آن كه اين كار بر خلاف زهد در دنيا و توجّه كامل به آخرت است .
و در مرحله بعد به گونه سؤال با استفهام تقريرى براى او ثابت مىكند كه
[ 31 ]
در آخرت نياز او به چنين خانه وسيعى بيشتر خواهد بود ، به عبارت ديگر امام ( ع ) مىخواهد به علاء چنين بگويد كه : اگر اين همه ثروت و مالى را كه براى ساختمان اين بنا خرج كردهاى ، در راه خدا صرف و خرج مىكردى ،
سزاوارتر و احتياجت به آن در آخرت بيش از اين خانه وسيع دنيا بود .
چنان كه در متن خطبه در اين نسخه جمله دوم نيز به طريق استفهام و با همزه شروع شده شارح پس از آن با همين تقدير جمله را شرح كرده ، تذكر داده است كه اين گونه ( با همزه ) نيز روايت شده است و بلى . . . : امام ( ع ) با اين جمله صحابى خود را راهنمايى مىكند كه مىتواند تقصيرى را كه از جهت آخرت با ساختن چنين منزل وسيعى مرتكب شده با انجام دادن كارهايى براى آخرت و خدا ، جبران كند و خود را به مقام قرب الهى نزديك كند و آن اعمال نيك را بر شمرده است .
مطالع الحقوق ،
مقصود راههاى شرعى مصرف مال از قبيل زكات و صدقه و جز اينهاست ، و روشن است كه وقتى در آن خانه اين حقوق واجب را رعايت كند ، در آخرت هم به خانهاى چنين بزرگ و با عظمت خواهد رسيد و اين كارها باعث نزديك شدن او به خداوند مىشود .
علىّ به ،
او را بياوريد . اين كلمه معمولا به جاى فعل امر مىآيد ( اسم فعل امر است ) يعنى جيئوا به . « عدىّ » مصغّر عدوّ است و اصل آن عديوو ، بوده است كه يكى از دو ، واو آن ، به منظور تخفيف حذف شده و ديگرى به ياء تبديل و در ياء تصغير ادغام شده است .
علت تصغير اين كلمه آن است كه شيطان او ، نتوانسته است وى را به گناه بزرگى بكشاند ، بلكه چون از در نيرنگ و فريب بر او وارد شده و خود را به هيأت صالحان در آورده ، لذا او را به كارى واداشته است كه اگر چه با آن كار ،
از جاده مستقيم شريعت منحرف شده ولى به سلامت نزديكتر است ، و به اين
[ 32 ]
مناسبت ، شيطان او نسبت به شيطان ديگرى كه انسان را به گناه كبيره مىكشاند كوچك است ، و او خود نيز به جهت اين كه چنين وسوسه و فريبى را پيروى كرده دشمن كوچك خود محسوب مىشود .
بعضى گويند : علت تصغير آن ، حقير شمردن عمل اوست زيرا كه از روى جهل و ناآگاهى در پى اين كار رفته است .
علت اين كه امام عاصم بن زياد را از اين رويّه بازداشته ، اين است كه ترك دنيايش واقعى و به راهنمايى عقل نبوده است ، بلكه هواى نفس با مشاركت عقل وى را بر اين عمل واداشته است ، و لازمه چنين ترك دنيائى معطل ماندن بسيارى از حقوق واجب شرعى است .
لقد استهام بك الخبيت
امام ( ع ) در اين جمله به نخستين مطلب فوق اشاره فرموده است كه : اين روش با هدايت كامل عقل نبوده ، بلكه با شركت شيطان صورت گرفته است ، و با جمله : اما رحمت اهلك و ولدك حقوقى را كه به دنبال چنين رفتارى ضايع مىشود كه حقوق خانواده و فرزندان باشد ، بيان فرموده است .
أترى اللَّه . . . ذلك ،
حضرت با بيان اين جمله عاصم را بر چنين زهد نمايى توبيخ و سرزنش فرموده ، چنان كه خداوند متعال مىفرمايد : « قُلْ مَنْ حَرَّمَ زينَةَ اللَّه الَّتى أخْرَجَ لِعِبادِه و الطَيّباتِ مِنَ الرِّزْقِ [ 1 ] » خلاصه اين كه ترك دنيا به عنوان كلّى مطلوب شارع نيست زيرا اسلام هستى جهان را در پرتو نظمى مىداند كه با تشريك مساعى افراد انسان در آباد كردن دنيا و انجام دادن كارهاى نيك برقرار مىباشد ، در صورتى كه ترك دنيا و مهمل گذاشتن آن اين نظم را كه باعث بقاى عالم هستى است از بين برده و با آن
[ 1 ] سوره اعراف ( 7 ) آيه ( 31 ) يعنى : بگو ، چه كسى زينت الهى را كه براى بندگان خود آفريده حرام كرده ، و از صرف روزى حلال و پاكيزه منع فرموده است .
[ 33 ]
مخالف است ، آنچه را كه شرع مقدس مىپسندد و به آن امر مىكند آن است كه انسان بايد در رابطه با دنيا ميانهروى را پيشه كند و متاع دنيا را در آن راه به كار گيرد كه انبياء الهى چنان دستور دادهاند و از حدودى كه خداوند متعال به وسيله پيامبران خود امر كرده تجاوز نكنند ، چنان كه امام على ( ع ) با منع كردن اين مرد از روشى كه پيش گرفته بود ، به اين مطلب اشاره فرموده است .
در اين جا شارح به معرّفى روشهاى سالكان طريقت پرداخته و آنها را به دو قسم تقسيم كرده است :
1 گروهى از آنان به بىنوايى و فقر خو گرفته و بكلّى از لذّات جهان دست برداشتهاند .
2 دسته ديگر كسانى هستند كه عيّاشى و لذّت جويى در دنيا را پسنديدهاند .
بديهى است آنچه را كه سالكان حق بين پسنديده و تمايل به فقر و دورى از دنيا پيدا كردهاند ، بر خلاف شرع نيست زيرا آنان به رموز و اسرار آن آگاهى داشته و مىدانند كه اين روش از طريقه رفاه طلبان و مترفان ، به سلامت و نجات نزديكتر است ، به علت اين كه اصولا عيّاشى و رفاه طلبى ميدان فعاليت شيطان است .
سيره پيامبر و على ( ع ) و جمعى از بزرگان صحابه نيز بيشتر برگزيدن فقر و ترك تجمّلات دنيا بود ، در حالى كه در سياستهاى كشورى و رعايت مصالح اجتماعى با اهل دنيا همكارى كرده و از جامعه و مردم كنارهگيرى نداشتند .
نتيجه اعتراض عاصم بن زياد بر على ( ع ) كه او را از اين گونه زندگى نهى كرده بود آن است كه وى خود را در مورد ترك دنيا با آن حضرت مقايسه كرده بود و با اين بيان اعتراض را اظهار كرد كه : حال كه مرا از ترك دنيا منع مىكنى پس خود چگونه اين روش را در پيش گرفتهاى ؟ با آن كه تو مقتدا و پيشواى من
[ 34 ]
هستى و چنين زندگى دارى من نيز لازم است كه در اين جهت مثل همه جهات از تو پيروى كنم .
امام ( ع ) در پاسخ او جوابى اقناعى فرمود : كه ميان من و تو فرق بسيارى است ، زيرا : من وظيفه خطير امامت و رهبرى امت را بر دوش دارم و بر هر پيشوايى لازم است كه خود را با پايينترين طبقات جامعه بسنجد و خويشتن را با آنها در وضعيت زندگى همسنگ قرار دهد ، تا آن كه نادارى بىنوا او را به هيجان نياورد ، چنان كه بردبارى خود را از دست دهد و در نتيجه كافر و بىدين شود يا لااقل به گناه و فسق و فجور كشانده شود ، قابل توجه است كه امام على ( ع ) قبل از خلافت ظاهرى نيز همين حالت را داشت و با زندگى ساده و دور از لذّات و تجمّلات دنيا به سر مىبرد .
شارح در مقام كيفيّت پاسخ امام در مقابل اعتراض عاصم مىگويد :
پاسخى كه از متن سخن امام بر مىآيد جوابى اقناعى است كه در خور فهم طرف بوده ولى جواب تحقيقى چيزى است كه ما قبلا در شرح ذكر كردهايم كه :
علت اتخاذ اين روش ، سالم ماندن از تمام خطرات مادّى و معنوى است .
اما فرق بين امام و عاصم در پيروى از اين طريق آن است كه : عاصم اين راه را با ناآگاهى به راه و رسم و اسرار آن در پيش گرفته ، علاوه بر آن كه حقوق خانواده و فرزندان خود را نيز ضايع كرده است ، از اين رو ترك اين گونه زندگى براى او بهتر است . و توفيق از خداوند است .