متن
ترجمه آیتی
ترجمه شهیدی
ترجمه معادیخواه
تفسیر منهاج البرائه خویی
تفسیر ابن ابی الحدید
تفسیر ابن میثم
[ 404 ]
150 از خطبههاى آن حضرت عليه السّلام است :
وَ أَحْمَدُ اَللَّهَ وَ أَسْتَعِينُهُ عَلَى مَدَاحِرِ اَلشَّيْطَانِ وَ مَزَاجِرِهِ وَ اَلاِعْتِصَامِ مِنْ حَبَائِلِهِ وَ مَخَاتِلِهِ وَ أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ ؟ مُحَمَّداً ؟ عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَ نَجِيبُهُ وَ صَفْوَتُهُ لاَ يُؤَازَى فَضْلُهُ وَ لاَ يُجْبَرُ فَقْدُهُ أَضَاءَتْ بِهِ اَلْبِلاَدُ بَعْدَ اَلضَّلاَلَةِ اَلْمُظْلِمَةِ وَ اَلْجَهَالَةِ اَلْغَالِبَةِ وَ اَلْجَفْوَةِ اَلْجَافِيَةِ وَ اَلنَّاسُ يَسْتَحِلُّونَ اَلْحَرِيمَ وَ يَسْتَذِلُّونَ اَلْحَكِيمَ يَحْيَوْنَ عَلَى فَتْرَةٍ وَ يَمُوتُونَ عَلَى كَفْرَةٍ ثُمَّ إِنَّكُمْ مَعْشَرَ اَلْعَرَبِ أَغْرَاضُ بَلاَيَا قَدِ اِقْتَرَبَتْ فَاتَّقُوا سَكَرَاتِ اَلنِّعْمَةِ وَ اِحْذَرُوا بَوَائِقَ اَلنِّقْمَةِ وَ تَثَبَّتُوا فِي قَتَامِ اَلْعِشْوَةِ وَ اِعْوِجَاجِ اَلْفِتْنَةِ عِنْدَ طُلُوعِ جَنِينِهَا وَ ظُهُورِ كَمِينِهَا وَ اِنْتِصَابِ قُطْبِهَا وَ مَدَارِ رَحَاهَا تَبْدَأُ فِي مَدَارِجَ خَفِيَّةٍ وَ تَئُولُ إِلَى فَظَاعَةٍ جَلِيَّةٍ شِبَابُهَا كَشِبَابِ اَلْغُلاَمِ وَ آثَارُهَا كَآثَارِ اَلسِّلاَمِ يَتَوَارَثُهَا اَلظَّلَمَةُ بِالْعُهُودِ أَوَّلُهُمْ قَائِدٌ لِآخِرِهِمْ وَ آخِرُهُمْ مُقْتَدٍ بِأَوَّلِهِمْ يَتَنَافَسُونَ فِي دُنْيَا دَنِيَّةٍ وَ يَتَكَالَبُونَ عَلَى جِيفَةٍ مُرِيحَةٍ وَ عَنْ قَلِيلٍ يَتَبَرَّأُ اَلتَّابِعُ مِنَ اَلْمَتْبُوعِ وَ اَلْقَائِدُ مِنَ اَلْمَقُودِ فَيَتَزَايَلُونَ بِالْبَغْضَاءِ وَ يَتَلاَعَنُونَ عِنْدَ اَللِّقَاءِ ثُمَّ يَأْتِي بَعْدَ ذَلِكَ طَالِعُ اَلْفِتْنَةِ اَلرَّجُوفِ وَ اَلْقَاصِمَةِ اَلزَّحُوفِ فَتَزِيغُ قُلُوبٌ بَعْدَ اِسْتِقَامَةٍ وَ تَضِلُّ رِجَالٌ بَعْدَ سَلاَمَةٍ وَ تَخْتَلِفُ اَلْأَهْوَاءُ عِنْدَ هُجُومِهَا وَ تَلْتَبِسُ اَلْآرَاءُ عِنْدَ نُجُومِهَا مَنْ أَشْرَفَ لَهَا قَصَمَتْهُ وَ مَنْ سَعَى فِيهَا حَطَمَتْهُ يَتَكَادَمُونَ فِيهَا تَكَادُمَ اَلْحُمُرِ فِي اَلْعَانَةِ قَدِ اِضْطَرَبَ مَعْقُودُ اَلْحَبْلِ وَ عَمِيَ وَجْهُ اَلْأَمْرِ تَغِيضُ فِيهَا اَلْحِكْمَةُ وَ تَنْطِقُ فِيهَا اَلظَّلَمَةُ وَ تَدُقُّ أَهْلَ اَلْبَدْوِ بِمِسْحَلِهَا وَ تَرُضُّهُمْ بِكَلْكَلِهَا يَضِيعُ فِي غُبَارِهَا اَلْوُحْدَانُ وَ يَهْلِكُ فِي طَرِيقِهَا اَلرُّكْبَانُ تَرِدُ بِمُرِّ اَلْقَضَاءِ وَ تَحْلُبُ عَبِيطَ اَلدِّمَاءِ وَ تَثْلِمُ مَنَارَ اَلدِّينِ وَ تَنْقُضُ عَقْدَ اَلْيَقِينِ يَهْرُبُ مِنْهَا اَلْأَكْيَاسُ وَ يُدَبِّرُهَا اَلْأَرْجَاسُ مِرْعَادٌ مِبْرَاقٌ كَاشِفَةٌ عَنْ سَاقٍ تُقْطَعُ فِيهَا اَلْأَرْحَامُ وَ يُفَارَقُ عَلَيْهَا اَلْإِسْلاَمُ
[ 405 ]
بَرِيئُهَا سَقِيمٌ وَ ظَاعِنُهَا مُقِيمٌ مداحر : جمع مدحر ، وسيله طرد كردن و دور ساختن مخاتل : اسباب فريب و آنچه شيطان به وسيله آن خيال انسان را بر مىانگيزد كه گمان كند آن كار سودمند است .
قَتَامِ : به فتح تاف ، غبار فظاعة : كارى كه سخت از حدّ خود بگذرد يتزايلون : از يكديگر جدا مىشوند مريحة : بد بو نجومها : طلوع آن تكادم : با دندان گاز گرفتن مسحل : سوهان و نيز به معناى حلقه دهنه لجام است بوائق : جمع بائقه ، مصيبتها عشوة : ابر مبهم و تاريك سلام : سنگ سخت و مفرد آن سلمه به كسر سين است أشرف لها : براى دفع آن برخاست عانة : رمه گور خر وحدان : جمع واحد است عبيط : خالص و تازه « براى به دست آوردن چيزهايى كه شيطان را از ما براند ، و دور كند ، از او يارى مىطلبيم ، و براى مصونيّت از افتادن در دام نيرنگهايش از او درخواست كمك مىكنيم ، گواهى مىدهم كه جز خداوند يكتا هيچ معبودى وجود ندارد ،
و شهادت مىدهم كه محمّد ( ص ) بنده و فرستاده و برگزيده و پسنديده اوست ،
برترى و بزرگوارى او را مانندى نيست ، و فقدان او را جبرانى نمىباشد ، شهرها به مقدم وجود او روشن گشت پس از آن كه ضلالتى پر از تيرگى آنها را فرا گرفته ، و نادانى بر همگى چيره گشته ، و درشتخويى و ددمنشى بر همگى غلبه يافته بود ، مردم حرام را حلال مىشمردند ، و دانشمند را خوار مىداشتند ، در دورانى كه پيامبران نبودند مىزيستند ، و بر آيين كفر و بىدينى مىمردند .
اكنون اى مردم عرب شما هدف تير بلاهايى هستيد كه وقوع آنها نزديك شده است ، از مستيهاى نعمت بپرهيزيد و از سختيهاى كيفر بر حذر باشيد ، در گرد و غبار شبهه ، و كژى و ناهموارى فتنه ، هنگامى كه اندرون آن
[ 406 ]
آشكار ، و پنهان آن نمودار ، و محورش بر پا مىشود ، و آسيايش به گردش در مىآيد تأمّل و درنگ كنيد ، اين فتنه اندك اندك و در پنهانى آغاز ، و به رسوايى بزرگ آشكارى منتهى مىشود ، سرعت رشد و فزايش آن مانند رشد جوانان ، و آثار آن همچون اثر ضربه سنگ سخت بر پيكر انسان است ، اين فتنه را ستمگران در دورانها براى يكديگر به ارث مىگذارند ، نخستين آنان رهبر واپسين ، و واپسين آنها رهبر نخستين است ، آنان براى به دست آوردن دنياى پست بر يكديگر سبقت مىجويند ، و بر سر مردارى گنديده مانند سگان به جان هم مىافتند ، و ديرى نمىگذرد كه پيرو از رهبر ، و پيشوا از پيرو بيزارى مىجويد ، و با خشم و كين از يكديگر جدا مىشوند ، و به هنگام ديدار ،
همديگر را لعنت مىكنند .
پس از اين ، فتنهاى تكان دهنده و شكننده و پر شتاب آغاز مىشود كه بر اثر آن دلهايى كه از ثبات و استقامت برخوردار بوده ، دچار كژى و انحراف مىشود ، و مردانى كه در طريق درستى و راستى گام بر مىداشتند ، به گمراهى مىافتند ، به هنگام هجوم اين فتنه ، خواستهاى مردم جوراجور و ناهماهنگ مىشود ، و در موقع ظهور آن ، افكار ، پريشان و درهم و برهم مىگردد ، هر كس در برابر آن مقاومت كند پشت او را مىشكند ، و هر كس در راه سركوب آن بكوشد لگد كوب مىشود ، در اين آشوب ، مردم مانند خران وحشى در رمه يكديگر را به دندان مىگزند ، و رشته نجات بخش الهى لرزان شده از هم مىگسلد ، و چهره حقيقت پوشيده مىگردد ، حكمت و دانش از ميان مىرود ، و ستمگران مدّعى آن شده از آن سخن مىگويند ، اسب اين فتنه بيابان نشينان را با حلقه لگام خود مىكوبد ، و با ضرب سينهاش آنها را له مىكند ، افراد در غبار آن ناپديد مىشوند ، و سواران در راه آن نابود مىگردند ، اين فتنه از قضاى آسمانى با تلخى فرا مىرسد ، و خونهاى تازه و پاكيزه را مىريزد ، و در ستون دين رخنه پديد مىآورد ، و يقين را از دلها مىزدايد ، خردمندان دور انديش از آن مىگريزند ، و پليد مردان به تدبير امور آن مىپردازند ، اين فتنهاى پر رعد و برق است ، و براى رسانيدن فشار و سختى ، دامن خود را بالا زده است ، در اين فتنه
[ 407 ]
پيوند خويشاوندى بريده ، و از اسلام جدايى حاصل مىشود ، تندرست از آن بيمار و كوچ كننده از آن مقيم است . » امام ( ع ) خطبه خود را با استعانت از پروردگار متعال بر آنچه موجب دفع شيطان و طرد آن مىگردد آغاز فرموده است و اينها همان عبادات و اعمال شايسته است كه باعث راندن و دور شدن شيطان و سركوب آن مىشود ، همچنين امام ( ع ) از دامها و نيرنگهاى شيطان از خداوند درخواست ايمنى كرده است ، دامها و نيرنگهاى شيطان شهوات و لذّات دنياست ، واژه حبائل را كه به معناى دامهاى صيّادان است از جهت مشابهتى كه با شهوات و لذّات فريبنده دنيا دارد ، براى آنها استعاره آورده است ، زيرا هر دو مايه از دست رفتن ايمنى و دچار شدن به عذاب و سختى است .
از جمله القاب پيامبر اكرم ( ص ) كه بدان ستوده مىشود اين است كه نجيب خداوند است يعنى برگزيده اوست ، و در اين جا نجيّه ( سخنگوى او ) نيز روايت شده است ، و صفوته يعنى بنده ناب و خالص اوست ، لا يوازى فضله يعنى برترى او را هيچ كس دارا نيست ، چون كمالاتش در دو نيروى نظرى و عملى اوست كه براى هيچ آفريدهاى حاصل نمىشود ، در اين صورت فقدان چنين شخصيتى ، جز به ظهور كسى همانند او در ميان مردم جبران نمىشود ، و چون در ميان آدميان مانندى ندارد ، هيچ چيزى فقدان او را جبران نمىكند .
فرموده است : أضاءت به البلاد بعد الضّلالة .
مراد ، ضلالت كفر است ، و توصيف اين گمراهى ، به صفت ظلمت و تاريكى ، براى اين است كه در اين ظلمت ، راهى به سوى حقّ وجود ندارد ، و اين وصف بر سبيل استعاره است ، همچنين ذكر صفت إضاءه براى پيامبر اكرم ( ص ) نيز استعاره است ، زيرا مردم به سبب انوار وجود آن بزرگوار ،
در امور معاش و معاد خود هدايت يافتند ، و نسبت آن به شهرها به طريق مجاز
[ 408 ]
است ، منظور از نادانى و جهالتى كه بر بيشتر مردم غلبه داشته عدم خداشناسى و نبودن در راهى است كه به او منتهى مىشود ، همچنين ندانستن كيفيّت نظام زندگى بگونهاى كه آن حضرت بيان فرموده و اسلام مقرّر داشته است ، مراد از جفوة الجافية درشتخويى و سنگدلى عرب و عادت آنها به خونريزى و كشتار است صفت جافيه كه از جفوة مشتقّ و صفت براى آن آمده از باب مبالغه و تأكيد است ،
و منظور از آن بيان شدّت جفا و بد رفتارى و ستمگرى ميان عرب در اين زمان است .
در جمله و النّاس يستحلّون الحريم ، واو براى حال و عامل آن فعل أضاءت مىباشد ، همچنين است جمله يستذلّون الحكيم ، ظاهرا عرب از دير زمان تاكنون بر اين عادت بوده ، كه هر كس از آنها كناره مىگرفت ، و از غارت و چپاول و ايجاد فتنه و فساد خوددارى مىكرد ، او را خوار و زبون مىشمردند ، و براى آن كه او را بدين كارها وادارند به او نسبت ترس و ناتوانى مىدادند . و يحيون على فترة يعنى اينها در حال انقطاع وحى و در دوران نبودن رسولان زندگى مىكردند ، و اين دورانى است كه خيرات معنوى منقطع است ، و مردم با بيمارى جهل از دنيا مىروند ، واژه كفره در جمله و يموتون على كفرة مصدر مرّه است براى كفر مردم هر قرن به سبب نداشتن رهبر و پيامبر .
پس از اين امام ( ع ) به شنوندگان هشدار مىدهد كه هنگام وقوع حوادث تلخ آينده نزديك است ، و آنها مانند نشانه كه تيرها به سوى آن روانه مىشود ، هدف و نشانه اين حوادثند ، واژه غرض را كه به معناى نشانه است براى مردم استعاره آورده است ، و چون پيدايش فتنهها و بروز حوادث مانند از ميان رفتن گروهى و نابود شدن جماعتى نتيجه آمادگى آنها براى اين وقايع ، و به مقتضاى استعداد آنهاست ،
و بزرگترين اسباب آمادگى براى نزول بلا فراموشى از ياد خدا ، و سرگرم شدن به نعمتها و لذّات دنياست ، واژه سكرات را كه به معناى سرمستيهاست براى غفلتهاى حاصل از اين احوال استعاره فرموده است . سپس امام ( ع ) دستور مىدهد كه
[ 409 ]
از سرمست شدن به نعمتهاى دنيا بپرهيزند ، و از كيفر كفران نعمت و مصيبتهاى آن بر حذر باشند ، پس از آن تذكّر مىدهد كه هنگامى كه كارها بر آنها مشتبه مىشود ، و خبر را به دو گونه روايت مىكنند ، و شبهههاى فتنه برانگيز پديد مىآيد ، در گزينش راه ، تأمّل و درنگ كنند ، و حقيقت را روشن گردانند ، مانند شبهه قتل عثمان كه جنگهاى جمل و صفّين و خوارج از آن به وجود آمد ، واژه قتام را كه به معناى غبار است براى اين گونه امور مشتبه استعاره آورده است ، وجه مناسبت اين است كه انسانى كه دچار امر مشتبه و درهم و برهم مىشود نمىتواند حقيقت را دريابد و مانند كسى است كه در فضاى پر از گرد و غبار گرفتار شده و نمىتواند راه به جايى برد ، منظور از اعوجاج فتنه ، ظهور نابهنگام و دگرگونى آن است ، واژه جنين ممكن است به معناى حقيقى آن باشد ، يعنى هنگامى كه طليعه آن پديدار و آنچه بر شما پوشيده است آشكار گردد ، و جمله ظهور كمينها نيز به همين معناست ، يعنى زمانى كه پنهان آن ظاهر شود ، و محتمل است كه استعاره و مجاز باشد ، در جملههاى و انتصاب قطبها و مدار رحاها منظور از قطب فتنه ستمگران و گردنكشانى است كه اين فتنه و آشوب را به پا كرده ، و محور اين رويدادند ، و اين به طريق استعاره است ، و مراد از انتصاب ، قيام اين گروه براى بر پا كردن اين فتنه است ، همچنين واژه مدار در عبارت مدار الرّحى را براى كسانى استعاره آورده كه آسياى اين فتنه بر گرد وجود آنها مىچرخد ، و اينان كارگردانان و سپاهيان آنند ، كه به منزله محور اين آسيا بوده ، و اين آشوب و بلوا به كوشش آنها برپاست ، سپس امام ( ع ) خبر مىدهد كه اين رويداد به تدريج در پنهانى آغاز مىشود ، منظور از مدارج دلهاى كسانى است كه نيّت بر پايى اين آشوب ، و قصد برانگيختن آن را دارند .
بارى اين گفتار به فتنه بنى اميّه اشاره دارد كه مبدأ آن شبهه و اختلافى بود كه پس از كشته شدن عثمان به وجود آمد ، و هيچ يك از اصحاب چگونگى و مشخّصات آن را پيش بينى نمىكرد ، و تنها مىدانستند كه پيامبر خدا ( ص ) از وقوع
[ 410 ]
حوادث و فتنههايى در آينده خبر داده است ، بىآن كه زمان وقوع آنها تعيين شده باشد ، و يا از عاملان و رهبران آن نام برده باشند ، بنابراين منظور از عبارت تبدء في مدارج خفيّة معاويه و طلحه و زبير و امثال اينهاست كه امر خود را پنهان كرده و عزم خويش را در ايجاد فتنه ، و طمع خود را به خلافت و حكومت پوشيده مىداشتند ، تا اين كه حرص و آز آنها ، وقايعى را به وجود آورد كه آنچه در پرده داشتند آشكار و نقش تاريخ شد ، واژه شباب را براى قيام و ظهور اين فتنه در ميان مردم ، استعاره آورده ، و وجه مناسبت سرعت ظهور آن است ، چنان كه آن را از اين نظر به كودكى تشبيه فرموده كه به سرعت به حدّ شباب مىرسد و جوانى را آغاز مىكند ، اين فتنه با اين سرعت و شتابى كه دارد مانند برخورد سنگ سخت و صلب با پوست بدن است و اثر عميقى كه روى آن به جا مىگذارد ، تأثير زيادى در انهدام اسلام و از ميان بردن اساس آن دارد ، وجه مشابهت ميان اين دو ، فسادى است كه بر اثر وقوع اين فتنه در ميان مردم پديد مىآيد ، و موجب گسستن نظام امور مسلمانان مىشود ، مانند برخورد سنگ سخت ، كه موجب شكستگى و كوبيدگى و تباهى بدن مىگردد ، منظور از ظلمتى كه آن را از يكديگر به ارث مىبرند بنى اميّه است كه حكّام آنها از آغاز تا پايان ، خلافت را از پدر ، به فرزند ، به ارث مىگذارند ، و بر آن عهد و پيمان مىبندند ، معناى اين كه اوّلين آنها قائد و رهبر آخرين آنهاست اين است كه اوّلين آنها آخرين آنها را به سوى آتش دوزخ و ظلم و ضلالت ،
و برانگيختن اين فتنهها رهبرى مىكند ، واژه قيادت و رهبرى را براى نخستين حاكم آنها استعاره فرموده است ، زيرا او بوده است كه اسباب سلطنت و موجبات پادشاهى و فرمانروايى را براى جانشينان خود فراهم كرده و اينها به او اقتدا و يكى پس از ديگرى در اين باره از او پيروى مىكنند ، ضميرها در تتوارثها به فتنه برگشت دارد .
پس از اين امام ( ع ) به چگونگى احوال اين طايفه در برانگيختن فتنهها و به ارث گذاردن اين كژيها و ناهمواريها اشاره مىكند ، و اين كه از ديده اهل خرد ،
[ 411 ]
اعمال اينها رقابت براى به دست آوردن هر چه بيشتر جيفه دنياست ، واژه تكالب ( به روى يكديگر پريدن ) را براى نزاع و كشمكش آنها با يكديگر به خاطر دنيا استعاره آورده و اين به مناسبت شباهتى است كه احوال آنها با سگان دارد كه بر سر مردار با يكديگر گلاويز مىشوند ، واژه جيفه را براى دنيا استعاره فرموده ، و با ذكر واژه مريحه كه به معناى گنديده و متعفّن است به آن ترشيح داده است ، و اين به سبب لزوم نفرت و دورى جستن از آن است ، زيرا مستلزم آزار و اذيّت كسانى است كه خواستار آنند ، و خردمندان به همان گونه كه از مردار گنديده مىگريزند از دنيا پرهيز مىكنند و از آن دورى مىجويند .
سپس امام ( ع ) با ذكر اين كه بزودى تابع از متبوع و رهبر از پيرو بيزارى خواهد جست به سپرى شدن سريع دنيا اشاره مىكند ، و معناى اين سخن اين است كه هر يك از اين دو دسته از ديگرى اظهار بيزارى و نفرت خواهد كرد ، چنان كه خداوند متعال فرموده است « إذْ تَبَرَّءَ الَّذيْنَ اتَّبَعُوا مِنَ الَّذِيْنَ اتَّبَعُواْ [ 1 ] » و نيز فرموده است : « قالُوا ضَلُّوا عَنَّا بَلْ لَمْ نَكُنْ نَدْعُوْا مِنْ قَبْلُ شَيْئاً [ 2 ] » گفته شده كه مراد از بيزارى كه در گفتار امام ( ع ) است ، تبرّى جستن از اين طايفه در هنگام پديد آمدن دولت عبّاسيان است ، زيرا عادت مردم بر اين جارى است كه از حاكمان معزول دورى مىجويند ، بويژه اگر از گروهى كه اين حاكمان را بر كنار كرده و يا به قتل رسانيدهاند بيمناك باشند كه در اين صورت با بغض و كينه از يكديگر جدا مىشوند ، زيرا دوستى و الفت آنها بنا به اغراض دنيوى و مطامع مادّى بوده كه با عزل آنها از ميان رفته است ، از اين رو هنگام ديدار به لعن يكديگر مىپردازند ،
برخى هم گفتهاند كه منظور همان بيزارى جستن در روز قيامت است .
فرموده است : و عن قليل . . . تا عند اللّقاء .
[ 1 ] سوره بقره ( 2 ) آيه ( 166 ) يعنى : در آن هنگام رهبران از پيروان خود بيزارى مىجويند .
[ 2 ] سوره غافر ( 40 ) آيه ( 74 ) يعنى : آنها مىگويند همه از نظر ما محو شدند بلكه ما پيش از اين اصلا چيزى را پرستش نمىكرديم .
[ 412 ]
اين جمله به گونه اعتراض و تأكيد بر شگفتى آن حضرت از چگونگى احوال اين دنيا پرستان است ، و مانند اين است كه فرموده باشد ، اينان با اين جنگ و نزاعى كه بر سر اين مردار دارند بزودى از يكديگر بيزارى خواهند جست . بديهى است اداى سخن به اين گونه ، براى دورى جستن از نزاع بر سر دنيا در شنوندگان مؤثّرتر است .
فرموده است : ثمّ يأتي بعد ذلك طالع الفتنه الرِّجوف .
مراد از اين فتنه حمله تاتار و مغول است زيرا اين حادثه موجب زوال قدرت عرب گرديد ، يكى از شارحان گفته است آن فتنه اشاره به حوادثى است كه در آخر الزمان روى خواهد داد ، مانند فتنه دجّال ، ذكر واژه رجوف ( بسيار تكان دهنده ) اشاره به وقايع هراس انگيز ، و اضطراب امر اسلام در اين رويدادهاست ، و منظور از طالع فتنه مقدّمات و اوايل آن است ، به كار بردن صفت قاصمة ( شكننده ) كنايه از اين است كه اين فتنه خلق بسيارى را نابود خواهد كرد ، واژه زحوف را براى آن فتنه ، به مناسبت شباهت آن به دلير مردى كه در جنگ پيوسته بر حريفان يورش مىبرد و به سوى آنها رو مىآورد استعاره فرموده است .
پس از اين امام ( ع ) به بيان تأثيرات اين فتنه در مردم مىپردازد ، و مىفرمايد :
دلهاى گروهى كه در راه خدا گام برمىدارند ، دچار كژى و انحراف شده از راه راست باز مىگردند ، و مردانى كه از سلامت دين برخوردارند گمراه شده و با ارتكاب معاصى ، خود را به هلاكت اخروى گرفتار مىسازند ، در هنگام هجوم اين فتنه اختلاف آراء درباره دين خدا ، زياد مىگردد ، و نظريّات درست با افكار نادرستى كه در ميان مردم پديد مىآيد درهم و مشتبه مىشود ، به گونهاى كه مردم نمىتوانند راه حقّ و طريق مصلحت را بشناسند ، و هر كس در برابر اين حوادث مقاومت و در دفع آنها بكوشد دستخوش تباهى و نابودى مىگردد ، واژه تكادم ( گاز گرفتن ) را براى رهبران و سردمداران اين فتنه كه بر سر قدرت با يكديگر به جنگ و ستيز مىپردازند ، و يا براى سلطه جويى آنها بر ديگران ، استعاره آورده است ، و اينها
[ 413 ]
را به خران در رمه كه همديگر را گاز مىگيرند تشبيه كرده است ، وجه مشابهت ،
ستيزهگرى و سلطهجويى آنهاست و نيز اشاره است به اين كه گروه مذكور قيد تكليف را رها كرده ، و از آنچه در آخرت براى آنها مقرّر شده بكلّى غافلند ، عبارت معقود الحبل را براى دولت اسلام و نظام مستحكم آن در گذشته استعاره آورده ،
همچنين واژه حبل ( ريسمان ) را براى دين استعاره فرموده است ، اضطراب آن كنايه از لرزش پايههاى دين به هنگام ظهور اين فتنه است ، معناى جمله عمى وجه الأمر عدم آگاهى به طريق مصلحت است ، و اين كه چشمههاى حكمت در اين گير و دار خشك مىشود منظور ، حكمت عملى است كه مدار تعليمات شرع مىباشد ، واژه غيض ( فرو رفتن آب در زمين ) را براى از ميان رفتن حكمت و محروميّت از فوايد آن استعاره آورده است ، و اين كه ظلمت و تيرگى در اين حادثه به سخن مىآيد مراد صدور امر و نهى از جانب فتنهگران و آراء و نظريّات آنهاست كه خارج از حدود حقّ و عدالت مىباشد . واژه مسحل استعاره براى اذيّت و آزارى است كه از اين راه به عرب و بيابان نشينان وارد مىشود ، وجه مشابهت اين است كه همان گونه كه سوهان يا حلقه دهنه لجام ، آزار دهنده و جانخراش است ، رنج و آزارى كه از اين فتنه دامنگير عرب خواهد شد سخت و جانكاه خواهد بود ، و مانند دلاورى بيباك مركب خود را در ميان آنها مىراند ، و با حلقه لگام اسب خويش و امثال اينها ، آنان را كوبيده و لگد مال مىسازد . و نيز واژه كلكل ( محلّ بستن تنگ حيوان ، و جايى كه وقت خوابيدن به زمين مىرسد ) را براى آزارى كه از اين فتنه به صحرانشينان مىرسد استعاره آورده ، زيرا اين حادثه به شترى مىماند كه بر روى زانو بنشيند و آنچه را در زير او قرار دارد خرد و نرم كند .
فرموده است : يضيع فى غبارها الوحدان و يهلك فى طريقها الرّكبان .
عبارت مذكور كنايه از عظمت اين فتنه و گستردگى اين حادثه است ، و به اين معناست كه هيچ كس تاب مقاومت در برابر آن را ندارد ، و سواره و پياده از آن رهايى نخواهند يافت ، واژه غبار براى حركت جزيى فتنهگران استعاره شده و در
[ 414 ]
اين جا بدين معناست كه اگر عدّه اندكى از مردم در صدد دفع آن برآيند در غبار اين فتنه نابود خواهند شد ، چه رسد به اين كه بتوانند با انبوه آنها در آويزند امّا منظور از ركبان ( سواران ) جمع كثيرى از مردم است كه بر اثر اين آشوب ، و در نتيجه مقابله با آن هلاك خواهند شد ، گفته شده مراد از وحدان ( افراد ) دانشمندان و افراد برجسته زمان است ، چنان كه گفته مىشود : فلان ، يگانه روزگار خويش است ، و مقصود از غبار ، شبهاتى است كه چشمان آنان را از مشاهده حقّ پوشانيده است . در هر حال ركبان كنايه از جماعتى است كه داراى نيرو و قدرت باشند ، و هنگامى كه اينها در برابر فشار اين فتنه و امواج آن نابود شوند ، حال كسانى كه فاقد نيرو و جمعيّت مىباشند روشن است ، مراد از مرّ القضاء يا مقدّرات تلخ ، كشتار و اسارت و مانند اينهاست ، و اين كه پيدايش حوادث كه ظاهرا زمانى زيانآور و گاهى سودمندند ، بنابر قضاى الهى و تقديرات آسمانى است آشكار مىباشد ، صفت حلب ( دوشيدن ) را براى اين حادثه به مناسبت شباهت آن به ناقه استعاره فرموده ، و كنايه از ريختن خونهاى بسيار در اين آشوب است ، منظور از منار الدّين نشانههاى دين ، علما و دانشمندان مىباشد و ممكن است مراد قوانين و اصول كلّى دين بوده باشد و شكست آن ، كشتار علما و ويران ساختن پايههاى دين و عمل نكردن به احكام آن است ، و عقد اليقين عبارت است از اعتقاد راسخى كه انسان را به مرتبه علم اليقين يا عين اليقين برساند ، و اين همان اعتقادى است كه مطلوب شريعت ، و موجب رسيدن به جوار قرب خداوند است ، و نقض اين عقد ، ترك عمل به مقتضاى آن و دگرگون ساختن آن است ، أكياس يا هوشمندانى كه از اين حادثه گريزان مىشوند دانشمندان و خردمندانى مىباشند ، كه از عقل سليم برخوردارند ، بارى اين اشارات همگى دلالت دارد بر فتنه مغولها كه ما پيش از اين بيان كرديم ، آشكار است كه منظور از تدبّرها الأرجاس نفوس پليد و ناپاك است ، و شيطان با ظاهر گردانيدن پليديهاى اين نفوس در حركات و اعمال آنها ايجاد فساد و تباهى مىكند ، و به مقتضاى شرع
[ 415 ]
پليدى انسان صفات زشت و ملكات ناپسند اوست .
امام ( ع ) براى بيان شدّت اين حادثه ، و اين كه بسيار ترسآور و هراس انگيز است ، دو صفت مرعاد و مبراق ( بر رعد و برق ) را استعاره فرموده ، و اين به ملاحظه شباهتى است كه اين حادثه به ابر پر رعد و برق دارد ، و توصيف كاشفة عن ساق بيانگر اين است كه اين فتنه ويرانگر مانند كسى كه براى جنگ يا امر مهمّ ديگرى آستين بالا زده باشد ، آماده و سبكبار رو مىآورد ، اين كه در اين حادثه پيوندهاى خويشاوندى بريده ، و از اسلام جدايى حاصل مىشود روشن است و نيازى به توضيح ندارد ، مقصود از برىء يا بىگناه كسى است كه معتقد است در دولت فتنهگران درستكار خواهد بود و به گناه آلوده نمىشود ، در حالى كه اين طور نيست و از چنين درستكارى و سلامتى برخوردار نمىباشد ، زيرا ظاهر اين است كه در چنين فتنه فراگيرى كسانى كه دامن به معصيت خداوند نيالوده باشند بسيار اندك بلكه از كم كمترند ، و شايد اگر جستجو شود چنين افرادى يافت نشوند ، مقصود از ظاعن ( كوچ كننده ) كسى است كه معتقد است از اين فتنه دورى جسته و از آن تخلّف كرده و در آن شركت ندارد ، در حالى كه چنين نيست ، و روشن است كه او از فتنه جدا و دور نشده است ، و شايد هم مراد از عبارت مذكور اين باشد كه هر كس از بيم آن كوچ كند از گزند آن رهايى نمىيابد . و توفيق از خداوند است .
بخشى از اين خطبه است :
بَيْنَ قَتِيلٍ مَطْلُولٍ وَ خَائِفٍ مُسْتَجِيرٍ يَخْتِلُونَ بِعَقْدِ اَلْأَيْمَانِ وَ بِغُرُورِ اَلْإِيمَانِ فَلاَ تَكُونُوا أَنْصَابَ اَلْفِتَنِ وَ أَعْلاَمَ اَلْبِدَعِ وَ اِلْزَمُوا مَا عُقِدَ عَلَيْهِ حَبْلُ اَلْجَمَاعَةِ وَ بُنِيَتْ عَلَيْهِ أَرْكَانُ اَلطَّاعَةِ وَ اِقْدَمُوا عَلَى اَللَّهِ مَظْلُومِينَ وَ لاَ تَقْدَمُوا عَلَيْهِ ظَالِمِينَ وَ اِتَّقُوا مَدَارِجَ اَلشَّيْطَانِ وَ مَهَابِطَ اَلْعُدْوَانِ وَ لاَ تُدْخِلُوا بُطُونَكُمْ لُعَقَ اَلْحَرَامِ فَإِنَّكُمْ بِعَيْنِ مَنْ حَرَّمَ عَلَيْكُمُ اَلْمَعْصِيَةَ وَ سَهَّلَ لَكُمْ سُبُلَ اَلطَّاعَةِ
[ 416 ]
طلّ دم فلان فهو مطلول : خون فلان هدر رفت و خونخواهى نشد لعق : جمع لعقة و اين اسم است براى آنچه با قاشق در يك بار برداشته و خورده مىشود .
يختلون : فريب داده مىشوند « ( مؤمن ) در اين ميان يا كشتهاى است كه خونش به هدر رفته ، و يا ترسانى است كه پناه مىخواهد ، مؤمنان با سوگندها و قول و قرارهاى دروغ ، و اظهار ديندارى فريب داده مىشوند . پس شما نشانههاى فتنه و پرچمهاى بدعت نباشيد ، و از رشتهاى كه اجتماع را به هم پيوند داده ، و از آنچه فرمانبردارى خدا بر اساس آن بنا شده جدا نشويد ، ستمديده بر خدا وارد شويد نه ستمگر ، از گام نهادن در راههاى شيطان ، و موارد ستم و عدوان بپرهيزيد ، در شكمهاى خود لقمه حرام نريزيد ، زيرا كسى كه گناه را بر شما حرام ، و راه فرمانبردارى را برايتان هموار كرده شما را زير نظر دارد . »
فرموده است : بين قتيل . . . تا مستجير .
گويا اين عبارت بيان حال كسانى است كه در فتنه نخستين به دين خدا متمسّك گشته و بدان پناه بردهاند .
فرموده است : يختلون . . . تا و بغرور الإيمان .
اين جملات توصيف احوال همين كشته شدگان و شرح چگونگى ربودن آنهاست ، يعنى : آنها به وسيله سوگندها و عهد و پيمانهاى دروغ فريب داده مىشوند ، چنان كه حسين بن على ( ع ) و يارانش را بدين وسيله فريب دادند ، واژه يختلون به صورت مبنىّ از براى فاعل نيز روايت شده كه در اين صورت فاعل آن فتنهانگيزان و پيروان آنهاست .
سپس امام ( ع ) شنوندگان را نهى مىكند كه مبادا در صورت ادراك اين فتنهها و مشاهده اين رويدادها فتنهانگيزان را يارى ، و با بدعتگران همكارى
[ 417 ]
كنند ، مراد از أعلام البدع يعنى از سران و رهبران اين بدعتها نباشند ، و در اين كار شهرت و آوازه به هم نرسانند كه مردم به آنها اقتدا كنند و به دنبال آنها بشتابند همان گونه كه به دنبال علم و نشانه مىشتابند ، در حديث است كه : « هنگام ظهور فتنه همچون شتر بچّه باش كه نه پشتى دارد كه بر آن سوار شوند ، و نه پستانى كه آن را بدوشند [ 3 ] » .
فرموده است : و أقدموا على اللّه مظلومين .
مراد از اين كه مظلوم بر خدا وارد شويد پذيرفتن ظلم و تن دادن به آن نيست زيرا اين خلاف فضيلت عدالت و طرف تفريط آن بوده و رذيلت است ، بلكه مراد اين است كه اگر قدرت يافتيد كه ظلم و ستمگرى كنيد دست از آن باز داريد هر چند اين خوددارى از ستمكارى موجب پذيرش ظلم و تن دادن به آن باشد ،
بديهى است اين روش ، باعث شكستن نفس و جلوگيرى از آن در ارتكاب رذيله ظلم است ، بويژه در نفوس عرب كه بيشتر از ديگران دست ستم دراز مىكنند ، و از پذيرش ظلم و تن دادن زير بار مظلوميّت ، امتناع دارند ، اگر چه اين امر مستلزم آن باشد كه به ظلم آلوده و به ارتكاب اين گناه گرفتار شوند . چنان كه شاعر عرب گفته است :
و من لم يذد عن حوضه بسهامه يهدم و من لا يظلم القوم يظلم [ 4 ]
مراد از مدارج الشّيطان راههاى شيطان است و اين راهها همان صفات زشت و خويهاى ناپسندى است كه شيطان آنها را خوب و پسنديده جلوه داده و مردم را به سوى خود مىكشاند ، همچنين مهابط العدوان محلّها و مواردى است كه شيطان در آن فرود مىآيد و انسان را به تعدّى و ستمكارى وا مىدارد كه اينها نيز از جمله راههاى شيطان به شمار مىآيد ، منظور از لعق الحرام كالا يا چيزهايى
[ 3 ] كن في الفتنة كابن لبون لا ظهر فيركب و لا ضرع فيحلب .
[ 4 ] هر كس با تيرهايش از آبگير خود دفاع نكند ويران مىگردد و كسى كه به قوم خود ستم نكند ستم بر او مىشود .
[ 418 ]
است كه انسان در دنيا از غير طريق شرعى به دست مىآورد ، امام ( ع ) با به كار بردن واژه لعق كمى و حقارت متاع دنيا را در مقايسه با لذّات و بهرههاى آخرت گوشزد فرموده و هشدار داده كه واجب است از آنچه نهى كرده دست باز دارند ،
چنان كه فرموده است : كسى كه اينها را بر شما حرام كرده شما را زير نظر دارد و . . .
گفته مىشود فلانى او را زير نظر و چشم و گوش خود دارد ، يعنى بر امور او آگاه است ، بنابراين معناى عبارت اخير اين است كه كسى كه ارتكاب گناه را بر شما حرام كرده ، و فرمانبردارى خود را بر شما واجب ساخته ، بر احوال شما آگاه ، و به آنچه مىكنيد دانا مىباشد ، و اين سخن از نهى به تنهايى مؤثّرتر و باز دارندهتر است ، واژه عين ( چشم ) مجازا به جاى علم به كار رفته است .