جستجو

و من خطبة له ع يومي فيها إلى الملاحم و يصف فئة من أهل الضلال

متن ترجمه آیتی ترجمه شهیدی ترجمه معادیخواه تفسیر منهاج البرائه خویی تفسیر ابن ابی الحدید تفسیر ابن میثم

[ 391 ] 149 از خطبه‏هاى آن حضرت عليه السّلام است كه درباره فتنه‏ها و حوادث سخت آينده ايراد فرموده است : وَ أَخَذُوا يَمِيناً وَ شِمَالاً ظَعْناً فِي مَسَالِكِ اَلْغَيِّ وَ تَرْكاً لِمَذَاهِبِ اَلرُّشْدِ فَلاَ تَسْتَعْجِلُوا مَا هُوَ كَائِنٌ مُرْصَدٌ وَ لاَ تَسْتَبْطِئُوا مَا يَجِي‏ءُ بِهِ اَلْغَدُ فَكَمْ مِنْ مُسْتَعْجِلٍ بِمَا إِنْ أَدْرَكَهُ وَدَّ أَنَّهُ لَمْ يُدْرِكْهُ وَ مَا أَقْرَبَ اَلْيَوْمَ مِنْ تَبَاشِيرِ غَدٍ يَا قَوْمِ هَذَا إِبَّانُ وُرُودِ كُلِّ مَوْعُودٍ وَ دُنُوٍّ مِنْ طَلْعَةِ مَا لاَ تَعْرِفُونَ أَلاَ وَ إِنَّ مَنْ أَدْرَكَهَا مِنَّا يَسْرِي فِيهَا بِسِرَاجٍ مُنِيرٍ وَ يَحْذُو فِيهَا عَلَى مِثَالِ اَلصَّالِحِينَ لِيَحُلَّ فِيهَا رِبْقاً وَ يُعْتِقَ فِيهَا رِقّاً وَ يَصْدَعَ شَعْباً وَ يَشْعَبَ صَدْعاً فِي سُتْرَةٍ عَنِ اَلنَّاسِ لاَ يُبْصِرُ اَلْقَائِفُ أَثَرَهُ وَ لَوْ تَابَعَ نَظَرَهُ ثُمَّ لَيُشْحَذَنَّ فِيهَا قَوْمٌ شَحْذَ اَلْقَيْنِ اَلنَّصْلَ تُجْلَى بِالتَّنْزِيلِ أَبْصَارُهُمْ وَ يُرْمَى بِالتَّفْسِيرِ فِي مَسَامِعِهِمْ وَ يُغْبَقُونَ كَأْسَ اَلْحِكْمَةِ بَعْدَ اَلصَّبُوحِ ابّان الشّى‏ء : با كسر همزه و باى مشدّد هنگام آن چيز الربق : با راى مكسور و سكون با ، ريسمانى كه داراى حلقه‏هايى است و چهار پايان را با آن مى‏بندند . صدع : شكاف شحذ : تيز كردن قين : آهنگر شعب : شكاف را به هم آوردن غبوق : هر چه در شب نوشند صبوح : آنچه در بامداد نوشند « به چپ و راست مى‏گرايند ، و در راههاى ضلالت گام بر مى‏دارند و [ 392 ] جادّه‏هاى مستقيم هدايت را رها مى‏سازند ، درباره آنچه شدنى و آمدنى است شتاب مكنيد ، و آنچه را كه فردا با خود آورد دير نشماريد ، چه بسيار كسانى كه درباره چيزى شتاب مى‏كنند كه اگر بدان دست يابند دوست داشتند كه به آن دست نمى‏يافتند ، و چه قدر امروز به سپيده صبح فردا نزديك است . اى ياران من اينك هنگام فرا رسيدن آن حوادثى است كه وعده داده شده ، و نزديك شدن طليعه فتنه‏هايى است كه بدانها آگاهى نداريد ، هان كسى كه از ما با اين رويدادها روبرو شود ، با چراغى روشنى بخش در ميان ظلمات آن فتنه‏ها گام بر مى‏دارد ، و همانند شايستگان و نيكان رفتار مى‏كند ، تا گرهى از كار گرفتارى بگشايد ، و اسيرى را از بند برهاند ، و جمعيّت فتنه‏گر را پراكنده سازد ، و حقّ جويان پراكنده را گرد هم آورد ، او در پشت پرده غيبت است ، جويندگان اثر پاى او را نيابند اگر چه بسيار پيگيرى و جستجو كنند ، سپس در گير و دار اين فتنه‏ها زنگار دل گروهى زدوده مى‏گردد ، و آبديده و صيقلى مى‏شوند ، همان گونه كه آهنگر شمشير را برّندگى و صيقل مى‏دهد ، چشمانشان هر چه بيشتر به انوار قرآن روشن مى‏گردد ، و تفسير آيات آن در گوش دلهايشان جا مى‏گيرد ، و در شامگاهان و بامدادان از جام حكمت و معرفت حق به آنان نوشيده مى‏شود . » فرموده است : و أخذوا يمينا و شمالا . . . تا الرّشد . اين گفتار اشاره است به فرقه‏هايى كه در اسلام از راه راست كه مبتنى بر كتاب و سنّت است ، منحرف و گمراه شده به سوى افراط يا تفريط گراييدند ، چنان كه آن حضرت پيشتر در اين باره فرموده است : « راست و چپ گمراهى است و راه ميانه راه رستگارى است » ، و ما تفسير اين سخن را پيش از اين بطور كامل بيان كرده‏ايم ، مسالك الغيّ يا راههاى گمراهى ، دو طرف فضيلتها مانند حكمت ، عفّت ، شجاعت ، عدالت و فروع آنهاست كه زشت بوده و به آنها رذيله گفته [ 393 ] مى‏شود ، و مذاهب الرّشد يا راههاى درست ، عبارت از همان فضيلتهاست ، طعنا و تركا هر دو مصدر يا مفعول مطلقند كه جانشين حال شده‏اند . فرموده است : فلا تستعجلوا ما هو كائن مرصد . اين عجله و شتاب اشاره است به فتنه‏هايى كه پيامبر خدا ( ص ) از وقوع آنها در آينده ، خبر داده است و آنها انتظار آن را داشتند ، و در بسيارى از اوقات درباره رويدادهاى مذكور از آن حضرت مى‏پرسيدند ، از اين رو فرموده است : درباره آنچه شدنى است ، و از وقوع آن گريزى نيست ، و آماده و مورد انتظار است شتاب مكنيد ، و فتنه‏ها و حوادثى را كه فردا فرا مى‏رسد دير نشماريد . فرموده است : فكم من مستعجل . . . تا لم يدركه . اين بيان نكوهشى است بر شتاب كردن و دير انگاشتن آنها نسبت به فرا رسيدن آنچه به آنها وعده داده شده است مانند قول خداوند متعال كه « و عَسَى أنْ تُحِبُّوا شيئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَكُمْ [ 1 ] . . . » واژه تباشير در جمله و ما أقرب اليوم من تباشير غد به معناى مژده و بشارت است ، يعنى : چه نزديك است امروز به مژده فردا ، چنان كه در جاى ديگر فرموده است . . . ما أقرب اليوم من غد و يا فرموده است : و إنّ غدا للنّاظرين قريب ( فردا براى بينندگان نزديك است ) ، سپس نزديك بودن وقوع فتنه‏هايى را كه وعده داده شده گوشزد كرده و فرموده است : اينك زمان وقوع آنچه وعده داده شده فرا رسيده ، يا هنگام ظهور فتنه و آشوبهاى موعود كه چگونگى آنها را نمى‏دانيد نزديك گشته است . فرموده است : ألا و إنّ من أدركها منّا . . . تا نظره . يعنى : هر كس از ائمّه طاهرين ( ع ) از خاندان او ، اين فتنه‏ها را درك كند ، و با اين آشوبها همزمان شود ، با چراغى روشنى بخش از ميان ظلمات اين حوادث خواهد گذشت ، واژه سراج ( چراغ ) را براى كمالات نفسانى او كه با فروغ علوم [ 1 ] سوره بقره ( 2 ) آيه ( 216 ) يعنى : چه بسا چيزى را دوست مى‏داريد ، و در واقع براى شما شرّ و بدى است . [ 394 ] و اخلاق فاضله راه حق را روشن مى‏سازد استعاره آورده است و با واژه منير آن را ترشيح داده است ، اين گفتار خبر از اين است كه آن كس كه در زمان وقوع اين فتنه‏ها قرار گرفته ، و از خاندان اوست ، از كمال معرفت حقّ برخوردار ، و از باطل جداست ، و اين حوادث شبهه‏اى براى او به وجود نمى‏آورد ، و در صدق و صفاى عقيده‏اش تأثيرى نمى‏گذارد ، او با پيروى از انوار هدايت حقّ تعالى بر صراط مستقيم گام بر مى‏دارد ، و به اصلاح اوضاع مى‏پردازد ، و هيچ چيزى او را از اين راه باز نمى‏دارد ، بلكه در اين كار به راه پدران شايسته خود مى‏رود ، و به صفات فاضله و اخلاق كريمه ملتزم و متعهّد مى‏باشد ، از اين رو هر جا گرهى در كار است آن را باز ، و مشكل شبهات مردم را بر طرف مى‏كند ، و قيد شكّ را از گردن نفوس آنها مى‏گشايد ، يا اين كه با دادن فديه ، اسيران را از بند رهايى داده و آزاد مى‏گرداند ، همچنين گمراهيها را كه به هم پيوند خورده و نفوذ ناپذير شده است تا آن جا كه ممكن است ، دستخوش نابودى و پراكندگى مى‏سازد و آنچه را از امور دين گرفتار نابسامانى و پراكندگى شده اصلاح ، و رخنه‏هاى فساد و تباهى را مسدود مى‏گرداند ، او پنهان از ديده مردم است . پيگير و ردشناس اثر پاى او را نمى‏بيند ، هر چند بسيار جستجو و پيگيرى كند . به راستى ائمّه اهل البيت ( ع ) در ميان مردم همواره ناشناخته و مقهور بوده‏اند ، كسى آنها را نمى‏شناخت مگر اين كه آنها خودشان را به او معرّفى مى‏كردند ، تا آن جا كه اگر كسى در پى شناخت آنها بود ، و آنها نمى‏خواستند او آنها را بشناسد خود را به وى معرّفى نمى‏كردند ، من نمى‏گويم كه شخص امامان ( ع ) شناخته و سرشناس نبودند ، بلكه منظورم اين است كه كسى نمى‏دانست كه آنها صاحبان حقّ و به خلافت و ولايت امر سزاوارترند . فرموده است : ثمّ ليشحذنّ فيها قوم . . . تا آخر . يعنى : در خلال بروز اين فتنه‏ها و آشوبها گروهى صيقلى مى‏شوند ، و به همان گونه كه آهنگر شمشير را تيز و برّا مى‏كند و به آن جلا مى‏دهد ، زنگار [ 395 ] تيرگيها از دل و انديشه آنها زدوده مى‏شود ، و براى پذيرش دانش و حكمت آماده مى‏شوند ، واژه شحذ ( تيز كردن ) براى آماده كردن افكار و انديشه‏ها استعاره شده است و وجه مناسبت اين است كه هر يك از اين دو براى استفاده كامل و مفيد مهيّا مى‏شوند ، و اين گروه مانند تيغ كه اگر بر چيزى وارد شود آن را مى‏برّد و تا عمق آن فرو مى‏رود ، در مسائل علم و حكمت فرو مى‏روند . پس از آن امام ( ع ) اين برّندگى و آمادگى را تفسير مى‏كند و مى‏فرمايد ديدگان آنها به انوار تنزيل روشنى گرفته است ، يعنى با تلاوت قرآن كريم ، و تدبّر در آيات آن ، چشم بصيرت آنها براى ادراك حكمت و اسرار علوم آماده گرديده است ، زيرا كتاب الهى مشتمل بر اينهاست ، و يرمى بالتّفسير في مسامعهم يعنى : تفسير واقعى آيات قرآن از جانب امام وقت به آنها القا مى‏شود ، سپس استفاده و كاميابى آنها را از حكمت ، و مواظبت آنها را بر فرا گيرى و حفظ آن ، پس از آن كه قابليّت آن را يافته‏اند به غبوق و صبوح تعبير فرموده است . اين دو واژه استعاره‏اند زيرا معناى حقيقى آنها آشاميدن محسوس در اوقات مخصوص است و اينانى كه مورد اشاره‏اند و داراى قابليّت دريافت حكمت و علوم الهى هستند علماى امّتند كه جامع كمالات نفسانى ، و پويندگان راه خداوندند و كسانى مى‏باشند كه از نظر آن حضرت و ائمّه اهل البيت ( ع ) پس از او ، پسنديده و پذيرفته هستند . از اين خطبه است : وَ طَالَ اَلْأَمَدُ بِهِمْ لِيَسْتَكْمِلُوا اَلْخِزْيَ وَ يَسْتَوْجِبُوا اَلْغِيَرَ حَتَّى إِذَا اِخْلَوْلَقَ اَلْأَجَلُ وَ اِسْتَرَاحَ قَوْمٌ إِلَى اَلْفِتَنِ وَ أَشَالُوا عَنْ لَقَاحِ حَرْبِهِمْ لَمْ يَمُنُّوا عَلَى اَللَّهِ بِالصَّبْرِ وَ لَمْ يَسْتَعْظِمُوا بَذْلَ أَنْفُسِهِمْ فِي اَلْحَقِّ حَتَّى إِذَا وَافَقَ وَارِدُ اَلْقَضَاءِ اِنْقِطَاعَ مُدَّةِ اَلْبَلاَءِ حَمَلُوا بَصَائِرَهُمْ عَلَى أَسْيَافِهِمْ وَ دَانُوا لِرَبِّهِمْ بِأَمْرِ وَاعِظِهِمْ حَتَّى إِذَا قَبَضَ اَللَّهُ رَسُولَهُ ص رَجَعَ قَوْمٌ عَلَى اَلْأَعْقَابِ وَ غَالَتْهُمُ [ 396 ] اَلسُّبُلُ وَ اِتَّكَلُوا عَلَى اَلْوَلاَئِجِ وَ وَصَلُوا غَيْرَ اَلرَّحِمِ وَ هَجَرُوا اَلسَّبَبَ اَلَّذِي أُمِرُوا بِمَوَدَّتِهِ وَ نَقَلُوا اَلْبِنَاءَ عَنْ رَصِّ أَسَاسِهِ فَبَنَوْهُ فِي غَيْرِ مَوْضِعِهِ مَعَادِنُ كُلِّ خَطِيئَةٍ وَ أَبْوَابُ كُلِّ ضَارِبٍ فِي غَمْرَةٍ قَدْ مَارُوا فِي اَلْحَيْرَةِ وَ ذَهَلُوا فِي اَلسَّكْرَةِ عَلَى سُنَّةٍ مِنْ ؟ آلِ فِرْعَوْنَ ؟ مِنْ مُنْقَطِعٍ إِلَى اَلدُّنْيَا رَاكِنٍ أَوْ مُفَارِقٍ لِلدِّينِ مُبَايِنٍ أمدّ : وقت وليجة : راز دار ، كسى كه از ميان خانواده ، و عشيره راز دار انسان است رصّ الأساس : بنيان را استوار كرد إشتيال : بلند شدن ماروا : حركت كردند . « دوران ( نافرمانى و گناه ) آنان به درازا كشيد براى اين كه رسوايى خود را به كمال رسانند ، و مستوجب عقوبتها و دگرگون شدن نعمتها شوند ، تا اجل آنها به سر رسيد ، و گروهى از اين فتنه‏ها آسودگى يافتند ، و دست از نبرد با آنها باز داشتند ، امّا همان خدا پرستان و ايثارگران راه حقّ ، براى پايدارى و مبارزه با آنها بر خدا منّت ننهادند و ايثار جان خويش را در راه او بزرگ نشمردند ، تا اين كه فرمان الهى به دوران اين گرفتارى پايان داد ، اينان در اين هنگام آگاهى و بينش خود را با شمشيرهايشان حمل كردند ، و به فرمان راهنماى خود ، به پروردگار خويش تقرّب جستند ، تا اين كه خداوند پيامبرش را به سوى خويش فرا خواند ، گروهى به گمراهى نخست خويش بازگشتند ، و راههاى باطل و آراى فاسد ، آنها را به هلاكت كشانيد ، و بر دوستانى جز خدا و رسول اعتماد كردند ، و پيوند خود را با غير از خويشاوندان پيامبر ( ص ) برقرار ساختند ، و از كسانى كه به دوستى آنان فرمان داده شده بودند ، دورى گزيدند ، و بناى استوار دين را از جاى خود منتقل كردند ، و در جايى كه شايستگى نداشت بنيان نهادند ، آنها معادن همه گناهان ، و درهاى ورودى همه گمراهان ، به وادى جهل و ضلالتند ، آنها دچار امواج متلاطم حيرت و سرگردانى شدند ، و به روش آل فرعون در مستى غفلت فرو رفتند ، برخى تنها به [ 397 ] دنيا رو آورده و از غير آن بريدند ، و دسته‏اى از دين جدا شده و راهى مخالف آن در پيش گرفتند . » اين خطبه دنباله سخنانى است كه امام ( ع ) پيش از اين بيان فرموده و سيّد رضىّ رضوان اللّه عليه آن را ذكر نكرده است ، در اين گفتار گروه گمراهى را كه بر مردم چيره شده و قدرت يافته ، و خداوند نيز به آنها مهلت داده بود توصيف فرموده است . فرموده است : و طال الأمد بهم ليستكملوا الخزى . . . تا حتّى إذا . اين سخن شبيه گفتار خداوند متعال است كه فرموده است : « إنَّما نُمْلِى لَهُمْ لِيَزْدَادُوْا إثْمًا [ 2 ] » همچنين « وَ إذَا أَرَدْنَا أَنْ نُهْلِكَ قَرْيَةً أَمَرْنَا مُتْرِفيْهَا فَفَسَقُوْا فِيْهَا فَحَقَّ عَلَيْهَا الْقَوْلُ فَدَمَّرنَاهَا تَدْمِيْراً [ 3 ] » فرموده است : حتّى إذا اخلو لق الأجل . يعنى : تا اين كه دوران آنها كهنه گردد ، و اين كنايه از سر آمدن روزگار آنها ، و به پايان رسيدن مدّتى است كه قلم قضاى الهى براى آنها نوشته و مقدّر كرده بود . فرموده است : و استراح قوم إلى الفتن . اين سخن اشاره به كسانى است كه از پيروان و ياوران حقّ به شمار مى‏آيند ، و از مشاركت در وقايعى كه در آخر الزّمان روى مى‏دهد خوددارى كرده گوشه نشينى اختيار مى‏كنند ، سيتريح إليها ، يعنى : درگيرى مردم را با يكديگر آسايشى براى خود شمرده صلاح خود را در بريدن از مردم و گوشه‏گيرى و گمنامى [ 2 ] سوره آل عمران ( 3 ) آيه ( 178 ) يعنى : ما به آنان مهلت مى‏دهيم تا بر گناهان خود بيفزايند . [ 3 ] سوره اسراء ( 17 ) آيه ( 16 ) يعنى : و هنگامى كه بخواهيم شهر و ديارى را نابود سازيم ، اوامر خود را براى متنعّمان و ثروتمندان آنها بيان مى‏داريم و هنگامى كه به مخالفت برخاستند و استحقاق مجازات يافتند آنها را به سختى درهم مى‏كوبيم . [ 398 ] تشخيص مى‏دهند ، و أشالوا عن لقاح حربهم يعنى : خود را از هيجانات جنگ دور داشتند واژه لقاح به فتح لام را براى جوش و خروش جنگ استعاره آورده است ، و اين به مناسبت شباهتى است كه با هيجان ناقه دارد . فرموده است : لم يمنّوا . اين جمله جواب شرطى است كه در إذا خلو لق الأجل مى‏باشد ، و درباره ضمير يمنّوا يكى از شارحان گفته است : كه به عارفان و خداشناسانى برگشت دارد كه در خطبه پيش ، از آنان سخن گفته شده است ، در اين جا مى‏فرمايد : هنگامى كه دسته‏اى كه ذكر آنها گذشت در برابر گروه ستمگر و سركش ، تسليم شوند ، و از جنگ با آنها كناره‏گيرى كرده ، فتنه آنها را وسيله آسايش و استراحت خود قرار دهند ، خداوند متعال گروهى را كه به حكمت خود مخصوص گردانيده ، و به علوم خود آگاه ساخته بر مى‏انگيزاند ، اينان به پا مى‏خيزند و شكيبايى خود را در راه اجراى فرمان خداوند ، بر او منّت نمى‏گذارند ، به جاى بالصّبر ، بالنّصر نيز روايت شده است ، يعنى پيروزى براى خدا را بر او منّت قرار ندادند و فداكارى و از جان گذشتگى خود را در راه حقّ بزرگ نشمردند ، تا اين كه قضا و قدر الهى با پايان يافتن دوران اين گروه ستمكار ، و بر طرف شدن اين بلاى فراگير موافق شد ، از اين پس اين خداشناسان بينش خود را بر شمشيرهايشان حمل كردند ، در اين سخن نكته لطيفى است كه عبارت است از اين كه آنها عقايد قلبى خود را براى مردم آشكار كردند ، و به همراه شمشيرهاى برهنه خود ، پرده از روى اعتقادات خويش برداشتند ، و اين كار آنها مانند اين است كه بصيرت و بينش خود را بر شمشيرهايشان حمل كرده‏اند ، و همان گونه كه شمشير برهنه از ديد كسى پوشيده نيست ، اعتقاد و بينش آنها نيز در نهايت پيدايى و ظهور است ، برخى گفته‏اند بصائر جمع بصيرت ، و به معناى خون است ، و مراد اين است كه در صدد انتقام برآمده و خونهايى را كه گروه ستمكار و سركش به ناحقّ ريخته‏اند خونخواهى مى‏كنند ، و مانند اين است كه مطالبه خونهاى مظلومان بر شمشيرهاى آنها كه براى [ 399 ] جنگ از نيام بيرون آمده ، حمل شده است ، مقصود از واعظهم امام قائم ( ع ) است . اين نيز محتمل است كه منظور از ضمير جمع در يمنّوا و ما بعد آن گروهى باشد كه در قبال اين فتنه و آشوبها كناره‏گيرى و آسودگى را اختيار كرده ، و از جنگ با آشوبگران دست باز داشتند ، زيرا از اين جهت راه تسليم را در پيش گرفته و از جنگ خوددارى كردند كه به آنها اجازه قيام داده نشده بود ، و به سبب عدم حضور ولىّ امر و قائم بحقّ ، توان مقاومت در برابر ستمگران را نداشتند ، و هم در آن هنگام كه در برابر اوضاع ، روش مسالمت در پيش گرفتند و شكيبائى مى‏كردند ، از مشاهده منكرات رنج مى‏بردند و دلهاى آنها در سوز و گداز بود ، و اگر پشتيبان و پناهى مى‏داشتند در راه نصرت حق بذل جان را مهمّ نمى‏شمردند ، تا بالأخره فرمان خداوند براى قطع مدّت بلا و به سر آمدن دوران اين گروه ستم پيشه فرا مى‏رسد ، و كسى كه براى يارى حقّ قيام مى‏كند و مردم را به سوى آن مى‏خواند ظاهر مى‏گردد ، در اين هنگام اين مردم اعتقادات درونى خود را بر شمشيرهايشان حمل و آشكار كرده ، و به فرمان كسى كه در ميان آنها ظاهر شده و پند دهنده و ترساننده آنها و مبلّغ حقّ است ، براى اجراى اوامر پروردگار قيام مى‏كنند . در اين توجيه ضمير لم يمنّوا به نزديكترين مرجع كه قوم در جمله پيش است برگشت دارد . فرموده است : حتّى إذا قبض اللّه رسوله . . . تا رجع . اين بخش از خطبه منقطع از مطالب بخش قبلى است ، زيرا اين قسمت تصريح دارد بر پايان گرفتن اين جريان در زمان حيات پيامبر اكرم ( ص ) ، و همچنين در بيان احوال مردم با او و پيش از او و بعد از اوست . و در سخنان پيش چيزى از اين مطالب وجود ندارد ، مگر اين كه جمله من طال الأمد بهم را كه در صدر بخش نخست خطبه است ، بر گمراهان عصر جاهليّت و دوران پيش از اسلام حمل كنيم ، در اين صورت مفاد جملات بعد اين است : تا اين كه دوران اين مردم به پايان نزديك شد و گروهى از آنها با غارت و تاراج اموال ديگران ، به ايجاد فتنه [ 400 ] و خونريزى پرداخته و سود و آسودگى خود را در اين كارها يافتند ، و اشّالوا عن لقاح حربهم يعنى : خود را براى جنگ آماده كردند ، چنان كه ناقه با بلند كردن دم ، اظهار آمادگى و جفت جويى مى‏كند ، و در اين هنگام شائل ناميده مى‏شود ، به اين ترتيب ضمير لم يمنّوا به صحابه پيامبر ( ص ) كه پيش از اين در اين خطبه از آنها ياد شده است برگشت دارد ، همان صحابه‏اى كه هنگامى كه پيامبر اكرم ( ص ) در ميان آنان قيام كرد ، در ركاب او نبرد كردند ، و شكيبايى خود را در برابر سختيها و كوششهاى خويش را براى يارى حقّ بر خدا منّت ننهادند ، و نثار جان را در راه او بزرگ نشمردند ، تا اين كه قضاى الهى بر پايان گرفتن دوران بلا و گرفتارى و خاتمه يافتن سلطه كفر و جاهليّت جارى شد . اينان يعنى همين كسانى كه پيروزى خود را بر خدا منّت ننهادند ، بينش و اعتقاد خود را كه در آغاز اسلام پنهان مى‏داشتند بر شمشيرهاى خود حمل كردند ، يعنى عقايد خويش را چنان كه پيش از اين بيان كرديم آشكار ساختند ، يا اين كه از كافران خونخواهى كرده و انتقام خونهايى را كه از آنها ريخته شده بود از آنان گرفتند ، و به فرمان پند دهنده خود كه پيامبر اكرم ( ص ) است فرمانبردار پروردگار خويش شدند . با توجيهى كه ذكر شد مى‏توانيم اين بخش خطبه را كه با جمله : حتّى إذا قبض اللّه رسوله آغاز مى‏شود دنباله بخش پيشين بدانيم . فرموده است : رجع قوم على الأعقاب . . . تا آخر . بنابر مذهب طايفه اماميّه ، اين سخن اشاره است به عدول صحابه كه خلافت را از آن حضرت و فرزندانش به خلفاى سه گانه انتقال دادند ، و بنابر مذهب كسانى كه خلافت آن سه را صحيح دانسته‏اند ، محتمل است كه مراد آن حضرت از اين گروه ، آن عدّه از اصحاب است كه به جاهليّت خود بازگشت كرده ، و در زمان خلافتش سر به طغيان برداشته و بر او خروج كردند ، مانند معاويه و طلحه و زبير و جز آنها كه مدّعى شدند آنها به خلافت از آن بزرگوار و فرزندانش سزاوارترند ، رجوع على الاعقاب كنايه از اين است كه اين گروه از اوامر خداوند و [ 401 ] پيامبرش سرپيچى كرده ، و از اطاعت و انقياد در برابر شريعت و وصيّت پيامبر گرامى ( ص ) درباره خاندانش سرباز زده و از دين خدا برگشته‏اند ، غالتهم السّبل كنايه از اين است كه حقّ و ناحقّ ، درهم آميخته ، و راههاى باطل ، آنان را به سوى خود ربوده و به نابودى كشانيده است . مراد از سبل ، راههاى باطل ، و نظريات فاسد و نادرست است ، چنان كه در عرف مردم گفته مى‏شود : أخذته الطّريق إلى مضيق يعنى : راه ، او را به تنگنا كشانيده است ، عبارت و غالتهم السّبل هم از نظر مفردات جمله و هم از لحاظ تركيب ، مجاز است ، امّا در مفرد براى اين كه سير آنها در راههاى باطل از روى علم و دانش نيست ، و چون نمى‏دانند كه در بيراهه گام بر مى‏دارند بطور ناگهانى دچار نابودى مى‏شوند ، از اين رو واژه غيله كه به معناى ترور كردن و به ناگهانى كشتن است مناسب حال آنهاست ، امّا در تركيب براى اين كه نسبت دادن غيله به سبل نمى‏تواند بطور حقيقى باشد ، زيرا ترور كردن و به ناگهانى كسى را كشتن تنها از ذوى العقول برمى‏آيد . و منظور از واتّكلوا على الولائج يعنى بر خاصّان خود اعتماد كرده‏اند ، اين است كه هر كدام از اينها در نظريّه فاسد و رأى نادرست خود ، تكيه بر وابستگان و دوستان خاصّ خويش دارد ، و مقصود از جمله وصلوا غير الرّحم اين است كه پيوند خود را با پيامبر خدا ( ص ) بريده‏اند ، حذف مضاف اليه رحم براى اين است كه از نظر شنونده معلوم است ، همچنين مراد از سببى كه مردم مأمور و موظّفند بدان تمسّك جويند و نسبت به آن دوستى ورزند اهل بيت ( ع ) است ، و اين كه واژه سبب در مورد آنها به كار رفته براى اين است كه آنها وسيله هدايت خلايق به سوى آفريدگارند ، چنان كه پيامبر گرامى ( ص ) فرموده است : خلّفت فيكم الثّقلين : كتاب اللّه و عترتي أهل بيتي ، حبلان ممدودان من السّماء إلى الأرض لم يفترقا حتّى يردا علىّ الحوض يعنى : دو چيز گرانبها در ميان شما به جاى مى‏گذارم كه آن كتاب خدا و عترت من كه خاندان منند مى‏باشد ، اينها دو ريسمان كشيده از آسمان به زمينند كه از يكديگر جدا نمى‏شوند تا در كنار حوض بر من وارد گردند . در اين حديث شريف واژه حبل [ 402 ] ( ريسمان ) را براى اهل بيت ( ع ) استعاره آورده است ، و سبب در لغت نيز به همين معناست ، و اين كه امر به مودّت و دوستى آنها شده به دليل قول خداوند متعال است كه فرموده است : « قُلْ لاَ أسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أجْراً إلاَّ المَودَّةَ فِيْ الْقُرْبَى [ 4 ] » . فرموده است : و نقلوا البناء عن رصّ أساسه فبنوه في غير موضعه . اين گفتار اشاره به اين است كه امر خلافت را از آن حضرت و فرزندانش به ديگران عدول دادند ، بديهى است قطع صله رحم موجب خروج از دايره فضيلت عدالت ، و دچار شدن به رذيلت ظلم است ، همچنين عدم مودّت و دلبستگى به اولى القربى يعنى خويشاوندان پيامبر خدا ( ص ) كوتاهى در تحصيل فضيلتى است كه در ذيل صفت عفّت مندرج است ، و نيز نقل بناى خلافت از محلّى كه خداوند براى آن قرار داده بود ، داخل در صفت زشت و ناپسند ظلم مى‏باشد ، سپس امام ( ع ) اين منحرفان از جادّه عدالت ، و آلودگان به ستم و بيدادگرى را به گونه‏اى كوتاه و فشرده توصيف مى‏كند كه : اينها معدن هر خطا و گناهند ، يعنى اين ستم پيشگان براى ارتكاب هر گناهى آمادگى دارند و مهيّاى آن هستند ، و گمان هر خطا و ناروا به آنها مى‏رود ، واژه معادن در جمله معادن كلّ خطيئة استعاره است ، جمله أبواب كلّ ضارب فى غمرة نيز به همين معنا و مفاد آن اين است كه : اينان براى هر نادانى كه در طريق گمراهى گام بر مى‏دارد ، درهاى گشاده‏اند ، واژه أبواب را براى آنان به اين اعتبار استعاره فرموده كه هر كسى بر اثر تيرگيهاى جهل ، يا به منظور القاى شبهه فتنه‏اى برپا كند ، و در اين راه از آنها كمك بخواهد ، آنان همين درها را به روى او مى‏گشايند ، و او را كمك ، و رأى فاسد او را تحسين مى‏كنند ، و با اين كار خود چنين نشان مى‏دهند كه آنها درهاى رسيدن به مرادند ، و او براى رسيدن به مقصودش بايد از همين در داخل شود . فرموده است : قد ماروا في الحيرة . [ 4 ] سوره شورى ( 42 ) آيه ( 23 ) يعنى : ( اى پيامبر ) بگو من از شما هيچ پاداشى بر رسالتم درخواست نمى‏كنم جز دوست داشتن نزديكانم . [ 403 ] يعنى اينها در كار خود دچار شك و ترديدند ، و چون راه حقّ را نمى‏دانند تا به سوى آن رو آورند گرفتار سرگردانى و حيرتند ، و ذهلوا في السّكرة يعنى فكر و انديشه آنها در ظلمت نادانى و مستى بى‏خبرى فرو رفته و در نتيجه سنّت و روش آل فرعون را در پيش گرفته‏اند ، اين كه واژه ( سنّة ) نكره ذكر شده براى اين است كه پيروى آل فرعون را در برخى از شيوه‏ها دارند ، و مراد از آل فرعون پيروان اوست . فرموده است : من منقطع إلى الدّنيا . . . تا آخر . اين عبارات در بيان چگونگى روشها و شيوه‏هاى مردمى است كه از سنّتهاى آل فرعون پيروى مى‏كنند ، برخى از اينها از همه چيز بريده ، و به دنيا رو آورده ، و در لذّات آن فرو رفته ، و همه نيروى خود را در راه به دست آوردن آن به كار گرفته‏اند ، برخى ديگر اگر چه از دنيا چيزى در دست ندارند ، ليكن از دين جدا و با آن در تضادّند ، اين قضيّه نسبت به اين دسته منفصله مانعة الخلوّ [ 5 ] است ، و محتمل است مانعة الجمع [ 6 ] بودن اين دو حال مراد باشد ، و منظور از مفارق للدّين كسى است كه به دنيا و خوشيهاى آن رغبتى ندارد ، مانند بسيارى از كسانى كه مدّعى زهد مى‏شوند و نسبت به دنيا اظهار نفرت و بى‏ميلى مى‏كنند و گمان دارند كه داراى مقام و مرتبه‏اى مى‏باشند و حال اين كه راه صحيح دين را نمى‏دانند و نسبت به آن نادانند ، و ناآگاهى آنها به اين كه چگونه بايد در راه حقّ سير و سلوك كرد آنان را از صراط مستقيم بيرون برده ، و به جانب چپ و راست اين راه كشانيده است . و توفيق از خداوند است . [ 5 ] قضيّه منفصله مانعة الخلوّ اين است كه انفصال دو چيز در عدم آنها باشد . يعنى اجتماع آنها ممكن باشد ، ولى ارتفاع آنها روا نباشد . منطق مظفّر ( مترجم ) [ 6 ] مانعة الجمع قضيّه اين است كه انفصال در آنها وجود باشد . يعنى اجتماع آنها روا نباشد ولى ارتفاع آنها ممكن باشد . همان مأخذ ( مترجم ) .