متن
ترجمه آیتی
ترجمه شهیدی
ترجمه معادیخواه
تفسیر منهاج البرائه خویی
تفسیر ابن ابی الحدید
تفسیر ابن میثم
[ 188 ]
113 از خطبههاى آن حضرت عليه السّلام است .
أَرْسَلَهُ دَاعِياً إِلَى اَلْحَقِّ وَ شَاهِداً عَلَى اَلْخَلْقِ فَبَلَّغَ رِسَالاَتِ رَبِّهِ غَيْرَ وَانٍ وَ لاَ مُقَصِّرٍ وَ جَاهَدَ فِي اَللَّهِ أَعْدَاءَهُ غَيْرَ وَاهِنٍ وَ لاَ مُعَذِّرٍ إِمَامُ مَنِ اِتَّقَى وَ بَصَرُ مَنِ اِهْتَدَى واهن : ضعيف معذّر : با تشديد ، مقصّر « خداوند متعال پيامبر گرامى ( ص ) را فرستاد تا مردم را به سوى حق فرا خواند ، و بر كردار آنان گواه باشد ، او رسالتهاى پروردگارش را بىهيچ سستى و كوتاهى رسانيد ، و در راه خدا با دشمنان او بىهيچ ضعف و بهانهاى جنگيد .
آرى او پيشواى پرهيزگاران ، و روشنى چشم هدايت يافتگان است . » بدان اوصافى را كه امام ( ع ) براى پيامبر اكرم ( ص ) بيان فرموده روشن است ، و ما درباره صفات آن حضرت پيش از اين بارها سخن گفتهايم ، دليل اين كه آن بزرگوار پيشواى پرهيزگاران مىباشد آن است كه اين گروه در نحوه سلوك راه خدا كه همان تقواست به آن حضرت تأسّى و اقتدا دارند . امام ( ع ) واژه بصر ( چشم ) را براى پيامبر گرامى ( ص ) استعاره فرموده است و مناسبت تشبيه آن است كه رسول اكرم ( ص ) سبب هدايت خلق به راه رشد و صواب مىباشد همچنان كه چشم سبب رهنمونى انسان در سپردن راه است . و توفيق از خداست .
[ 189 ]
از اين خطبه است :
وَ لَوْ تَعْلَمُونَ مَا أَعْلَمُ مِمَّا طُوِيَ عَنْكُمْ غَيْبُهُ إِذاً لَخَرَجْتُمْ إِلَى اَلصُّعُدَاتِ تَبْكُونَ عَلَى أَعْمَالِكُمْ وَ تَلْتَدِمُونَ عَلَى أَنْفُسِكُمْ وَ لَتَرَكْتُمْ أَمْوَالَكُمْ لاَ حَارِسَ لَهَا وَ لاَ خَالِفَ عَلَيْهَا وَ لَهَمَّتْ كُلَّ اِمْرِئٍ مِنْكُمْ نَفْسُهُ لاَ يَلْتَفِتُ إِلَى غَيْرِهَا وَ لَكِنَّكُمْ نَسِيتُمْ مَا ذُكِّرْتُمْ وَ أَمِنْتُمْ مَا حُذِّرْتُمْ فَتَاهَ عَنْكُمْ رَأْيُكُمْ وَ تَشَتَّتَ عَلَيْكُمْ أَمْرُكُمْ وَ لَوَدِدْتُ أَنَّ اَللَّهَ فَرَّقَ بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ وَ أَلْحَقَنِي بِمَنْ هُوَ أَحَقُّ بِي مِنْكُمْ قَوْمٌ وَ اَللَّهِ مَيَامِينُ اَلرَّأْيِ مَرَاجِيحُ اَلْحِلْمِ مَقَاوِيلُ بِالْحَقِّ مَتَارِيكُ لِلْبَغْيِ مَضَوْا قُدُماً عَلَى اَلطَّرِيقَةِ وَ أَوْجَفُوا عَلَى اَلْمَحَجَّةِ فَظَفِرُوا بِالْعُقْبَى اَلدَّائِمَةِ وَ اَلْكَرَامَةِ اَلْبَارِدَةِ أَمَا وَ اَللَّهِ لَيُسَلَّطَنَّ عَلَيْكُمْ غُلاَمُ ؟ ثَقِيفٍ ؟ اَلذَّيَّالُ اَلْمَيَّالُ يَأْكُلُ خَضِرَتَكُمْ وَ يُذِيبُ شَحْمَتَكُمْ إِيهٍ ؟ أَبَا وَذَحَةَ ؟ صعدات : جمع صعد و اين نيز جمع صعيد است كه به معناى روى زمين است .
رأى ميمون : مبارك وجيف : نوعى راه رفتن با شتاب است لدم و التدام : لطمه به صورت زدن و مانند آن است مضوا قدما : به ضمّ قاف و دال : پيشتاز بودند و درنگ نكردند وذحة : چنان كه گفته شده كنيه سوسك است ، ليكن كتابهاى مشهور اين نام را براى آن ذكر نكردهاند و آنچه معروف است به معناى پارهاى از پشكل گوسفند است كه به پشمهاى دم يا دنبه آن چسبيده و آويزان مىشود . « اگر آنچه را از شما پوشيده است مانند من مىدانستيد ، يك باره از خانههايتان بيرون آمده سر به كوهها مىنهاديد و بر كردار خويش مىگريستيد ،
و همچون زنان مصيبت ديده بر سر و سينه خود مىزديد ، و اموال خود را بىنگهبان و سرپرست رها مىكرديد ، و هر كدام از شما تنها به خود مىپرداخت ، و به ديگرى توجّه نداشت ، ليكن آنچه را به شما تذكّر داده شده
[ 190 ]
بود فراموش كرديد ، و از آنچه بيم داده شده بوديد ايمنى يافتيد ، از اين رو انديشه شما دچار حيرت و سر درگمى ، و امور شما دستخوش تفرقه و پراكندگى گشت ، به خدا سوگند دوست دارم خداوند ميان من و شما جدايى افكند ، و مرا به كسى كه نسبت به من از شما سزاوارتر است ملحق گرداند ، گروهى كه به خدا سوگند از يمن انديشه و برترى خرد و بردبارى برخوردار و گفتارشان از روى حقّ ، و از هر گونه ظلم و ستم بيزار بودند ، آنهايى كه در اين راه بىهيچ كژى و سستى پيش رفتند ، و با قوّت و شتاب در اين جادّه روشن گام برداشتند ، و به سعادت جاويد دست يافتند ، و از كرامتى والا و گوارا برخوردار شدند .
هان به خدا سوگند ، پسرى از طايفه ثقيف بر شما چيره خواهد شد كه خود پسند و ستمكار بوده و از تكبّر جامه بر زمين مىكشد ، مزارع سر سبز شما را مىخورد ، چربى بدن شما را آب مىكند . اى أبا وذحة بياور آنچه دارى . » شريف رضىّ گفته است : وذحة به معناى سوسك است ، و اين سخن اشاره است به حجّاج ، و او را با سوسك داستانى است كه جاى ذكر آن نيست .
امام ( ع ) اين بخش از خطبه را در كوفه ايراد فرموده و ضمن آن ياران خويش را به جنگ مردم شام ترغيب ، و از سستى آنها در اين امر اظهار دلتنگى مىكند ، از اين رو نخست ناآگاهى آنان را به فتنه و آشوبهايى كه در آينده روى خواهد داد و دانستن آنها از دايره توان آنها خارج است يادآورى ، و سپس با توجّه به اين كه علم او مأخوذ از خداوند و پيامبرش ( ص ) مىباشد ، گوشزد مىفرمايد كه اگر آنچه را او مىداند آنها مىدانستند . همگى براى رهايى خود به چارهجويى مىافتادند و سراسيمه سر به بيابان مىگذاردند ، و بر گناهان و كوتاهى خود در انجام اوامر و احكام خداوند كه تا ابد اساس نظام جهان آفرينش است به گريه و زارى مىپرداختند ، و متوجّه مىشدند كه اگر اوامر خداوند را انجام داده بودند دچار چنين فتنههايى نمىشدند ، ليكن آيات خداوند را كه گوشزد آنها شده بود فراموش كردند ، و بر آنچه بيم داده شده بودند اطمينان كردند ، در نتيجه افكار و
[ 191 ]
انديشههاى آنان كه پايه نظام امور آنها بود تباهى گرفت و به دنبال آن كارهاى آنها مختلّ و پريشان گشت و دشمن بر شهرهاى آنان چيره شد ، گفته شده كه مراد آن حضرت از جمله ممّا طوي عنكم غيبه يا علمه ( از آنچه راز آن از شما پوشيده شده است ) احوال هولناكى است كه گنهكاران در آخرت مشاهده خواهند كرد ، ولى معناى نخست با سياق كلام مناسبتر است .
امام ( ع ) در دنبال اين مطلب ، دلتنگى و ملالت خود را نسبت به آنها ابراز ، و آرزوى جدايى از آنها و پيوستن به برادران خود را مىكند ، برادرانى كه دوستان خدا ، و از ايمن انديشه ، و برترى خرد و بردبارى برخوردار بودند ، و جهل جاهلان نمىتوانست آنها را از جاى بلغزاند ، صداقت و اخلاص در دين شيوه هميشگى آنها بود و هرگز بر نفس خويش يا ديگران ستم نمىكردند ، آنها بر همين شيوه پسنديده زيستند و درگذشتند ، و در سلوك جادّه حق جز به خدا به چيزى ديگر توجّه و التفات نداشتند ، و در نتيجه به ثواب دايم و نعمتهاى جاويد آخرت رسيدند .
در جمله فظفروا بالعقبى الدّائمة واژه ظفر قرينه براى ثواب است كه حذف شده است . در جمله و الكرامة الباردة مطابق رسم عرب است كه نعمت و كرامت را با صفت برد ( خنكى ) توصيف مىكنند .
سپس امام ( ع ) به فتنه و آشوبهاى بزرگى كه دامنگير آنها خواهد شد و از آن آگاهى ندارند اشاره مىكند و منظور آن حضرت فتنه حجّاج است ، او فرزند يوسف ابن حكم بن ابى عقيل بن مسعود بن عامر بن معتب بن ملك بن كعب بن اخلاف است و اينها گروهى از قبيله ثقيف بودهاند ، حجّاج چشمهايى ناتوان و آوازى نازك داشت ، ذيّال بود يعنى دامن جامهاش را به زمين مىكشيد و متكبّرانه مىخراميد ، ميّال بود يعنى خودپسند و هوسباز بود ، اين كه امام ( ع ) فرموده است :
يأكل خضرتهم يعنى سبزهزارهاى آنها را مىخورد ، اشاره است به شكوه و سلامت جان و مال و حسن احوال كنونى آنها ، و كنايه از اين كه او اينها را از ميان مىبرد و اوضاع را دگرگون و به ضدّ خود مبدّل مىسازد ، واژه أكل استعاره است و وجه
[ 192 ]
استعاره نيز روشن است ، همچنين واژه شحمة ( پيه ) را براى ثروت و قوّت آنان استعاره فرموده است ، و واژه إذابة كه به معناى گداختن است براى توصيف چگونگى از ميان بردن ثروت و قوّت آنها از طريق كشتار و به خوارى كشانيدن آنان به كار رفته است ، آنچه حجّاج در دوران حكومت خود بر سر مردم عراق آورده مشهور و گواه صدق گفتار امام ( ع ) است ، و ما پيش از اين در آنجا كه از كوفه سخن راندهايم شمّهاى از كارهاى او را شرح دادهايم ، سپس فرموده است إيه أبا وذحة ، واژه إيه اسم فعل براى امر است اگر بدون تنوين باشد به معناى اين است كه از مخاطب خواسته مىشود ، به گفتارى كه با يكديگر داشتهاند ادامه دهد ، و اگر با تنوين باشد براى درخواست مطلق انجام دادن كارى يا بيان كردن مطلبى است ، و گفته شده كه خالى بودن آن از تنوين براى وقف ، و تنوين آن براى وصل به ما بعد مىباشد ، امّا اين كه امام ( ع ) به حجّاج لقب ابا وذحه داده است ، چنان كه نقل شده ، روزى حجّاج بر بالاى سجّاده خود نماز مىگزارد ، در اين هنگام سوسكى به سوى او پريد ، حجّاج گفت : نحوّها عنّى فأنّها وذحة من وذح الشّيطان يعنى : اين را از من دور كنيد ، زيرا اين از كثافات شيطان است ، نيز نقل شده كه گفته است : خدا بكشد آنهايى را كه گمان مىكنند اين آفريده خداست ، به او گفته شد ، پس اين چگونه پديد آمده ؟ گفت : اين از كثافات شيطان است ، گويا حجّاج سوسك را به مناسبت اندازه و شكل آن به پشكل گوسفند كه در اطراف دنبه و رانهاى او مىچسبد تشبيه ، و آن را براى سوسك استعاره كرده و به سبب پليدى شيطان و ناخوشايندى صورت اين حيوان ، آن را به ابليس نسبت داده است ، يا اين كه بدين سبب كه حواسّ او را در نماز مشوّش كرده اين نسبت را به او داده است ، ابو علىّ بن مسكويه [ 1 ] نقل كرده كه حجّاج آن
[ 1 ] ابو على احمد بن محمد بن يعقوب مسكويه يا مشكويه از اهالى رى بوده است ، در همه علوم بويژه در حكمت عملى جز ابن سينا مانندى نداشته است ، برخى از دانشمندان در حقّ وى دعوى تشيّع كردهاند ، كتاب تجارب الامم ، و تهذيب الاخلاق از جمله آثار اوست ، وفات او را سال 421 ه نوشتهاند . فرهنگ دهخدا ( مترجم )
[ 193 ]
را با عصايش دور كرد و گفت خدا تو را لعنت كند تو يكى از كثافات شيطانى ،
برخى از شارحان به جاى وذحة ودجة با دال و جيم روايت كردهاند كه اشاره است به اين كه او سفّاك و خونآشام و قطع كننده شاهرگ گردنهاست ، ليكن اين روايت ، بعيد به نظر مىآيد .