متن
ترجمه آیتی
ترجمه شهیدی
ترجمه معادیخواه
تفسیر منهاج البرائه خویی
تفسیر ابن ابی الحدید
تفسیر ابن میثم
[ 162 ]
110 از خطبههاى آن حضرت عليه السّلام است :
وَ أُحَذِّرُكُمُ اَلدُّنْيَا فَإِنَّهَا مَنْزِلُ قُلْعَةٍ وَ لَيْسَتْ بِدَارِ نُجْعَةٍ قَدْ تَزَيَّنَتْ بِغُرُورِهَا وَ غَرَّتْ بِزِينَتِهَا هَانَتْ عَلَى رَبِّهَا فَخَلَطَ حَلاَلَهَا بِحَرَامِهَا وَ خَيْرَهَا بِشَرِّهَا وَ حَيَاتَهَا بِمَوْتِهَا وَ حُلْوَهَا بِمُرِّهَا لَمْ يُصْفِهَا اَللَّهُ تَعَالَى لِأَوْلِيَائِهِ وَ لَمْ يَضِنَّ بِهَا عَلَى أَعْدَائِهِ خَيْرُهَا زَهِيدٌ وَ شَرُّهَا عَتِيدٌ وَ جَمْعُهَا يَنْفَدُ وَ مُلْكُهَا يُسْلَبُ وَ عَامِرُهَا يَخْرَبُ فَمَا خَيْرُ دَارٍ تُنْقَضُ نَقْضَ اَلْبِنَاءِ وَ عُمُرٍ يَفْنَى فِيهَا فَنَاءَ اَلزَّادِ وَ مُدَّةٍ تَنْقَطِعُ اِنْقِطَاعَ اَلسَّيْرِ اِجْعَلُوا مَا اِفْتَرَضَ اَللَّهُ عَلَيْكُمْ مِنْ طَلَبِكُمْ وَ اِسْأَلُوهُ مِنْ أَدَاءِ حَقِّهِ مَا سَأَلَكُمْ وَ أَسْمِعُوا دَعْوَةَ اَلْمَوْتِ آذَانَكُمْ قَبْلَ أَنْ يُدْعَى بِكُمْ إِنَّ اَلزَّاهِدِينَ فِي اَلدُّنْيَا تَبْكِي قُلُوبُهُمْ وَ إِنْ ضَحِكُوا وَ يَشْتَدُّ حُزْنُهُمْ وَ إِنْ فَرِحُوا وَ يَكْثُرُ مَقْتُهُمْ أَنْفُسَهُمْ وَ إِنِ اِغْتَبَطُوا بِمَا رُزِقُوا قَدْ غَابَ عَنْ قُلُوبِكُمْ ذِكْرُ اَلْآجَالِ وَ حَضَرَتْكُمْ كَوَاذِبُ اَلْآمَالِ فَصَارَتِ اَلدُّنْيَا أَمْلَكَ بِكُمْ مِنَ اَلْآخِرَةِ وَ اَلْعَاجِلَةُ أَذْهَبَ بِكُمْ مِنَ اَلْآجِلَةِ وَ إِنَّمَا أَنْتُمْ إِخْوَانٌ عَلَى دِينِ اَللَّهِ مَا فَرَّقَ بَيْنَكُمْ إِلاَّ خُبْثُ اَلسَّرَائِرِ وَ سُوءُ اَلضَّمَائِرِ فَلاَ تَوَازَرُونَ وَ لاَ تَنَاصَحُونَ وَ لاَ تَبَاذَلُونَ وَ لاَ تَوَادُّونَ مَا بَالُكُمْ تَفْرَحُونَ بِالْيَسِيرِ مِنَ اَلدُّنْيَا تُدْرِكُونَهُ وَ لاَ يَحْزُنُكُمُ اَلْكَثِيرُ مِنَ اَلْآخِرَةِ تُحْرَمُونَهُ وَ يُقْلِقُكُمُ اَلْيَسِيرُ مِنَ اَلدُّنْيَا يَفُوتُكُمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ ذَلِكَ فِي وُجُوهِكُمْ وَ قِلَّةِ صَبْرِكُمْ عَمَّا زُوِيَ مِنْهَا عَنْكُمْ كَأَنَّهَا دَارُ مُقَامِكُمْ وَ كَأَنَّ مَتَاعَهَا بَاقٍ عَلَيْكُمْ وَ مَا يَمْنَعُ أَحَدَكُمْ أَنْ يَسْتَقْبِلَ أَخَاهُ بِمَا يَخَافُ مِنْ عَيْبِهِ إِلاَّ مَخَافَةُ أَنْ يَسْتَقْبِلَهُ بِمِثْلِهِ قَدْ تَصَافَيْتُمْ عَلَى رَفْضِ اَلْآجِلِ وَ حُبِّ اَلْعَاجِلِ وَ صَارَ دِينُ أَحَدِكُمْ لُعْقَةً عَلَى لِسَانِهِ صَنِيعَ مَنْ قَدْ فَرَغَ مِنْ عَمَلِهِ وَ أَحْرَزَ رِضَا سَيِّدِهِ
[ 163 ]
هذا منزل قلعة : به ضمّ قاف ، اين منزلى شايسته اقامت نيست عتيد : آماده نجعة : با ضم نون ، دنبال چراگاه گشتن لعقة : به ضمّ لام ، اسم است براى آنچه با قاشق برداشته مىشود . « شما را از دنيا بر حذر مىدارم ، زيرا دنيا جاى رفتن و كوچ كردن است ، و جاى ماندن نيست ، با فريب و تزوير خود را آراسته ، و با زيب و زيورش مردم را فريفته است ، خانهاى است كه در نزد پروردگارش پست و بىارج است ، از اين رو خداوند حلال آن را با حرام ، و خيرش را با شرّ ، و زندگيش را با مرگ ، و شيرينى آن را با تلخى بهم آميخته است ، آن را براى دوستان خود صاف و زلال نگردانيده ، و از دادن آن به دشمنانش دريغ نفرموده است ، خير آن اندك ، و شرّ آن آماده است ، اجتماع آن نابود مىشود ، و قدرت و حكومتش از دست مىرود ، و آبادانى آن ويران مىگردد ، چه خيرى دارد سرايى كه همچون بناى فرسوده فرو مىريزد ؟ و عمرى ، كه مانند توشه مسافر بزودى پايان مىپذيرد ، و اين مدّت زندگى ، كه مانند پيمودن راه سفر به سرعت سپرى مىشود .
عمل به واجبات الهى را از خواستهاى خويش قرار دهيد ، و از او بخواهيد براى اداى حقّش كه از شما خواسته است ياريتان كند . پيش از آن كه به سوى مرگ فرا خوانده شويد دعوت او را به گوشهاى خويش برسانيد دلهاى پارسايان در دنيا مىگريد اگر چه بخندند ، و حزن و اندوه آنها شديد است اگر چه فرحناك باشند ، و خشم آنها بر نفس خويش بسيار است هر چند به سبب آنچه روزى آنها شده مورد رشك و غبطه باشند .
ياد مرگ از دلهايتان رخت بر بسته ، و آرزوهاى دور و دراز در دلهايتان جا گرفته ، و دنيا بيش از آخرت بر شما چيره گشته ، و دنياى زودگذر شما را از ياد جهان واپسين بيرون برده است .
جز اين نيست كه شما همه از نظر دين خدا برادرانيد ، و جز بد سرشتى و بد انديشى چيزى ميان شما جدايى نيفكنده است ، از اين رو به يكديگر كمك و
[ 164 ]
نصيحت نمىكنيد ، و به همديگر دوستى و بخشش نداريد ، شما را چه شده است ؟ به اندكى از دنيا كه دست مىيابيد شادمان مىشويد ، ليكن محروميّتهاى بسيار آخرت شما را اندوهگين نمىكند ، از دست رفتن كمى از دنيايى كه در اختيار داريد چنان شما را ناآرام و نگران مىكند ، كه آثار آن در رخسارتان پديدار مىشود و كم صبرى شما را بر آنچه از دست دادهايد آشكار مىكند ، گويا دنيا سراى جاودانى شماست ، و متاع آن براى شما ماندنى و هميشگى است ، آنچه شما را باز مىدارد عيب برادر خود را به او گوشزد كنيد ، بيم شما از اين است كه او نيز همين كار را انجام دهد ، به راستى براى ترك آخرت و دوستى دنيا با يكديگر متفق و همداستان شدهايد ، و دين هر يك از شما لقلقه زبان او شده ، چنان كه گويى وظايفش را به تمامى انجام داده ،
و خشنودى آقاى خود را به دست آورده است . » در اين خطبه نكاتى است كه در زير شرح داده مىشود :
1 از آغاز خطبه تا . . . انقطاع السّير
مشعر است بر پرهيز دادن مردم از دنيا ، و ضمن بيان زشتيهاى آن مردم را به رها كردن تدريجى آن دعوت فرموده است كه :
اولاّ اشاره مىكند كه دنيا جايى شايسته اقامت ، و محلّى مناسب رفاه و آسايش نيست ، و اين خود كنايه است بر اين كه آنچه سزاوار است در طلب آن بر آمد خيرات پايدارى است كه موجب امنيّت خاطر و سرور دايم باشد .
ثانيا اين كه زيب و زيور دنيا سبب غفلت و غرور مردم است ، و غفلت و فريفتگى به آن موجب پسنديدن و خوب دانستن آن است .
اگر گفته شود : در اين جا زينت باعث غرور ، و غرور سبب زينت و آراستگى دنيا شمرده شده و اين دور است ، پاسخ اين است كه زينت و زيور دنيا باعث غرور و فريفته شدن به آن ، و غرور موجب خوب انگاشتن و فراموشى از زشتيهاى آن گفته شده است و اين دور نيست .
ثالثا أنّها هانت على ربّها
اين كه دنيا از نظر پروردگار خوار و بىارزش
[ 165 ]
است به اين معناست كه دنيا با لذّات مورد عنايت پروردگار نيست ، از اين رو خير محض نمىباشد ، بلكه هر چه بر حسب امكان در اين دنيا خير شمرده مىشود ،
شرّى در برابرش قرار دارد كه آن را مشوب مىسازد ، با در نظر گرفتن اين كه خير دنيا در برابر خوبيها و نعمتهاى آخرت اندك و ناچيز است .
2 براى تربيت مردم دستورهايى بدين شرح مىدهد :
اوّل اين كه اداى واجبات الهى را از جمله چيزهايى كه از او درخواست مىكنند قرار دهند ، غرض اين است كه به آنچه خداوند بر آنها واجب كرده محبّت و دلبستگى داشته باشند ، و انجام آنها را مانند چيزهاى ديگر از قبيل مال و غيره كه از او مسألت مىكنند ، از وى بخواهند ، و بر اداى آنها مواظبت كنند .
دوّم درخواست از خدا در راه اداى حقوق اوست ، و اداى حقوق او آن چنان كه از بندگان خواسته است جز با يارى و توفيق و امداد او ميسّر نيست ،
منظور از اين تذكّر اين است كه اداى حقوق الهى را مهمّ بشمارند و به آن شيفتگى و دلبستگى داشته باشند ، چنان كه در دعايى كه از معصوم ( ع ) رسيده آمده است :
أللّهمّ إنّك سألتنى من نفسى ما لا أملكه إلاّ بك ، فاعطني منها ما يرضيك عنّى يعنى : بار خدايا تو از من چيزى را خواستهاى كه جز به يارى تو نمىتوانم آن را داشته باشم ، پس آنچه از آن تو را خشنود مىگرداند بر من ببخشاى .
سوّم اين كه نداى مرگ را كه آنان را به سوى خود فرا مىخواند ، به گوشهاى خويش برسانند ، مراد اين است كه خواستار شنيدن هر سخنى باشند كه آنها را از مرگ و سختيهاى آن مىترساند ، و اين كار با شركت در مجالس ذكر و درس گرفتن از زاهدان و پارسايان ممكن است ، بديهى است فايدهاى كه از يادآورى مرگ حاصل مىشود اين است كه لذّات غفلتانگيز دنيوى را تيره و مكدّر مىسازد . چنان كه آن حضرت فرموده است : أكثروا ذكر هادم اللذّات يعنى : ويران كننده خوشيها را زياد ياد كنيد .
3 ديگر بيان حال زاهدان و كسانى است كه از دنيا رو گردانيدهاند ، تا آن
[ 166 ]
كسى كه به سوى خدا رو آورده است ، طريقه آنان را بداند ، و به آنها تأسّى جويد ،
از اين رو صفاتى را براى آنان ذكر فرموده است :
اوّل دلهاى آنها گريان است اگر چه خندان باشند ، اين سخن اشاره است به اين كه زاهدان به سبب خشيت و خوفى كه از خدا در دل دارند پيوسته اندوهگين و محزونند ، و با اين حال اگر خندان باشند براى رفق و مدارا كردن با مردم است .
دوم اندوه آنان زياد است هر چند شادمان باشند ، مفهوم آن به مضمون سخن پيش نزديك است .
سوم برخى از آنان بهره فراوان از متاع دنيا دارند ، ليكن در برابر نفس ايستادگى ، و به زيب و زيور آن بىاعتنايى مىكنند ، و از فرمانبردارى آن در كامگيرى از خوشيها و لذّتهاى گذراى دنيا سرباز مىزنند ، اگر چه ديگران به آنچه از دنيا نصيب آنها شده است ، رشك مىبرند .
چهارم نكوهش شنوندگان از اين كه دچار احوال و اوضاعى هستند كه براى آخرت آنها زيانبار است زيرا آنها از ياد مرگ غافل ، و به آروزهاى دروغين و حالات ديگرى كه خطبه تا آخر مشتمل بر آن است ، سرگرم هستند . از نظر نحوى فعلهاى تملكونه ، و تحرمونه ، و يفوتكم حال و محلا منصوبند ، و عبارت قلّة صبركم عطف بر وجوهكم مىباشد ، يعنى تا اين كه آثار ناآرامى و پريشانى در رخسار شما پديدار مىشود ، و عبارت و في قلّة صبركم عمّا زوي منها عنكم يعنى : در كم صبرى شما بر آنچه از دسترس شما به دور است .
فرموده است : و ما يمنع أحدكم أن يستقبل اخاه . . . تا آخر .
يعنى : چه چيزى شما را باز داشته از اين كه برادر خود را بر عيبى كه دارد سرزنش كنيد ، جز اين كه بيم داريد كه او نيز با شما چنين برخورد كند ، زيرا شما با او در اين عيب مشاركت داريد ، چنان كه امام ( ع ) در عبارت : تصافيتم على رفض الآجل ( بر ترك آخرت همدست شدهايد ) به اين معنا تصريح فرموده است .
[ 167 ]
واژه لعقة ( ليسيدن ) را براى آنچه درباره اسلام و دين و شهادتين و امثال آنها گفته و شعار داده مىشود استعاره آورده است ، در حالى كه اينها نه در دل ثبات و رسوخ دارد و نه با كردار گوينده برابر است ، واژه صنيع مصدر يا مفعول مطلق فعل صنعتم مىباشد كه منصوب است ، يعنى مانند كسى رفتار مىكنيد كه دستورهاى آقايش را انجام داده و خشنودى او را به دست آورده است ، وجه تشبيه مشترك بودن ترك كسب رضاى مولا ، و خوددارى از عمل براى اوست . در پايان توفيق از خداست .