متن
ترجمه آیتی
ترجمه شهیدی
ترجمه معادیخواه
تفسیر منهاج البرائه خویی
تفسیر ابن ابی الحدید
تفسیر ابن میثم
[ 570 ]
11 از سخنان آن حضرت خطاب به پسرش محمد بن حنفيه هنگامى كه در جنگ جمل پرچم را به او داد ايراد فرمود
تَزُولُ اَلْجِبَالُ وَ لاَ تَزُلْ عَضَّ عَلَى نَاجِذِكَ أَعِرِ اَللَّهَ جُمْجُمَتَكَ تِدْ فِي اَلْأَرْضِ قَدَمَكَ اِرْمِ بِبَصَرِكَ أَقْصَى اَلْقَوْمِ وَ غُضَّ بَصَرَكَ وَ اِعْلَمْ أَنَّ اَلنَّصْرَ مِنْ عِنْدِ اَللَّهِ سُبْحَانَهُ ناجذ : دندانهاى بين انياب و كرسى ، بنا به قول جوهرى دندانهاى بعد از كرسى است به قول ديگر همه دندانهاى كرسى نواجذ است . « اگر كوهها از جا كنده شود تو از جايت تكان نخور ، دندانهايت را بهم بفشار و كاسه سرت را به خدا بسپار ، قدمهايت را بر زمين بكوب ، آخر سپاه را چشمانداز خودساز و چشمت را نيمباز قرار ده ، و بدان كه پيروزى از جانب خداوند سبحان است . » در اين بخش ، امام ( ع ) به چگونگى جنگ و پيكار اشاره كرده و فرزندش را از اضطراب و عقبنشينى نهى كرده و تأكيد مىكند كه اگر كوهها از جا كنده شوند تو از جايت تكان نخور .
[ 571 ]
سخن امام ( ع ) به صورت قضيّه شرطيّه متّصله آمده است و تقدير آن اين است كه اگر كوهها از جا كنده شوند تو از جايت تكان نخور بدين معنى كه هرگز عقبنشينى نكن . وقتى كه بنا باشد در مقابل تكان خوردن كوه ( به فرض ) تكان نخورد قهراً در مقابل تغييرات جزئى ديگر به طريق اولى نبايد تغييرى در عزم و اراده بر جنگ پديد آورد . بنابراين سخن امام ( ع ) مبالغه است براى نهى از عقب نشينى . به دنبال اين تأكيد پنج دستور به شرح زير بيان مىدارد :
1 اين كه در هنگام جنگ دندانها را بر هم بفشارد و اين مستلزم دو چيز است :
الف دندان بر دندان فشردن مانع سستى و ترس مىشود . انسان اين حالت را در سرما و ترسى كه موجب لرزيدن مىشود آزموده است كه هر گاه دندانها را بر يكديگر بفشرد لرزش مىايستد و بر بدن خود مسلّط مىشود .
ب در اين حالت ضربه به سر زياد اثر نمىكند ، همچنان كه امام ( ع ) در جاى ديگر فرموده است دندانها را بر يكديگر فشار دهيد زيرا شمشيرها را از رسيدن به مغز كند مىسازد و آن به اين دليل است كه در اين حالت قدرت و سختى در سر متمركز مىشود .
2 جمجمهات را به خدا بسپار ، اين كلام استعاره زيبايى است كه جمجمه را به وسيلهاى تشبيه كرده است كه براى استفاده ديگران به عاريه داده مىشود و سپس به صاحبش باز مىگردد . بنابراين سود بردن دين خداوند و حزب او از محمّد حنفيّه شباهت پيدا مىكند به استفاده كردن از عاريه .
بعضى از شارحان نهج البلاغه گفتهاند در اين كلام تذكّرى بر محمّد حنفيّه است كه در اين جنگ كشته نمىشود ، زيرا آنچه به خدا عاريه داده شود حتماً به سلامت برمىگردد . و اين ، اضطراب او را برطرف و دلش را آرام مىسازد .
3 توصيه مىكند كه قدمهايش را بر زمين استوار سازد و آنها را همانند
[ 572 ]
ميخ محكم كند ، زيرا اين امر دو فايده دارد :
الف اضطراب را فرو مىنشاند و تصميم انسان را بر جنگ دوام مىبخشد .
ب چنين حالتى نشانه شجاعت و شكيبايى در ناخوشايندهاست و باعث ضعف و شكست دشمن مىشود .
4 دستور مىدهد كه نگاهش را به انتهاى لشكر دشمن بيفكند و آن بدين لحاظ است كه بداند دشمن چه مىكند و به خدعه و حيلهگرى و موارد ضربهپذيرى لشكر توجّه داشته باشد .
5 چشمش را نيمباز نگه دارد و اين علامت آرامش و پايدارى و صدمه نديدن است ، چون با تمام چشم برق شمشيرها را نگريستن موجب ترس مىشود و چه بسا موجب ضرر چشم شود ، نگاه مطلوب در جنگ غضب آلود و با گوشه چشم مانند شخص كينهدار منتظر فرصت نگاه كردن است ، چنان كه امام ( ع ) در جاى ديگر فرمود با گوشه چشم و با خشم دشمن را بنگريد . بعد از اينكه امام ( ع ) به اين پنج ويژگى آگاهى مىدهد فرزندش را ، متوجّه مىسازد كه پيروزى از جانب خداست چنان كه خداوند فرموده است : « وَ مَا النَّصْرُ اِلاّ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ العَزيزِ الحَكيم » [ 1 ] و به اين وسيله ثبات اعتماد به خدا را با توجّه به آيه : « اِنْ تَنْصُرُو اللَّهَ يَنْصُرْكُمْ وَ يُثَبِّت اَقْدامَكُمْ » [ 2 ] تاكيد مىفرمايد .
[ 1 ] سوره آل عمران ( 3 ) : آيه ( 126 ) : پيروزى نيست مگر از جانب خداوند بزرگ .
[ 2 ] سوره محمّد ( 47 ) : آيه ( 7 ) : اگر دين خدا را يارى كنيد خدا شما را يارى مىكند و قدمهايتان را استوار مىسازد .