از شاعران قوی طبع جاهلیت و اسلام است . در نام و نسب جعدی اختلاف است . ابوالفرج اصفهانی نام او را حیان بن قیس بن عبداللّه ... آورده است
و صاحب ریحانة الادب : قیس بن عبداللّه ،یا قیس بن کعب بن عبداللّه
. وصاحب قاموس الاعلام ، حسان بن قیس بن عبداللّه
نوشته است
.کنیت او را صاحبان تذکره ها به اتفاق ابولیلی نوشته اند. وی از شاعران مخضرم
واز اصحاب و مدیحه گویان پیغمبر اسلام است . بدوران جاهلیت اشعاری سرود و از آن پس روزگار خموشی گزید و لب از شعر فروبست
و چون بعد از بعثت محمدبن عبداللّه به اسلام گروید در مدح اسلام و پیغمبر اسلام شعر گفتن را از سرگرفت . (اغانی ج 5 و تاریخ آداب اللغة العربیة ج 1 ص 175). و بسبب غلیان طبع و زبان بشاعری گشودن او را نابغه لقب داده اند. (تاریخ آداب اللغةالعربیة)
. وی در عهد جاهلیت خمر و مسکر را منکر شمرد و ازلام و اوثان را ابطال کرد و این از اشعار اوست در عهد جاهلیت :
الحمد للّه لاشریک له
من لم یقلها فنفسه ظلما.
وی متوجه دین ابراهیم بود و روزه میگرفت و استغفار می کرد. (اغانی ج 5 ص 9). و چون بنزد پیغمبر آمد و اسلام آورد گفت :
اتیت رسول اللّه اذ جاء بالهدی
و یتلو کتاباً کالمجرة نیرا
و جاهدت حتی مااحس و من معی
سهیلا اذا مالاح تمت غورا
اُقیم علی التقوی و ارضی بفعلها
و کنت من النار المخوفة اوجرا.
این شعر را در حضور پیغمبر اسلام خواند:
بلغنا السماء مجدنا و جدودنا
وانا لنبغی فوق ذلک مظهرا.
پیغمبر را شگفت آمد و گفتش : ابولیلی مظهر کجاست ؟ جوابداد بهشت . پیغمبر گفت بگو ان شااللّه . وی گفت ان شااللّه . و چون این ابیات را بر پیغمبر خواند:
و لاخیر فی حلم اذالم یکن له
حلیم اذا ما اوردالامر اصدرا.
پیغمبر در حقش دعا کرد که «نیکو گفتی لایفضض اللّه فاک ». گویند پس از آن صد سال زیست و هیچیک از دندانهایش فرو نیفتاد. (اغانی ج 5).در آثار بعض سخنوران پارسی بدین داستان اشاراتی هست :
بر لب و دندان آن شاعر که نامش نابغه ست
کی دعا کردی رسول هاشمی خیرالوری .
منوچهری .